- Íèéãìèéí áàéãóóëëûí ººð÷ëºëò, äàéí äàæèí (Õ¿íí¿ - Àòòèëà, ×èíãýñ – Çýâ, Ìóõóëàé)
- Ãàçàð ç¿éí èõ íýýëò¿¿ä (Ìàãåëëàí, Àìóíäñåí, Êîëóìá)
- Êàïèòàëèçì – ØÓÒÄ (ãàëò òýðýã, óñàí îíãîö, àâòîìàøèí)
- Äýëõèéí I, II äàéí
Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ò¿¿õýí õºãæèë
Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí õºãæëèéí òóõàé, ÿëàíãóÿà õºãæëèéí ýõýí ¿åèéí òóõàé àñóóäàë íü íýëýýí ìàðãààíòàé áàéäàã. Çàðèì ñóäëàà÷èä Ìîíãîë íóòàã áîë õ¿í òºðºëõòíèé àíõ ¿¿ññýí ºëãèé íóòãèéí íýã ìºí, òèéì ÷ ó÷ðààñ ýíý íóòàã äàõü àÿëàë æóóë÷ëàëûí õºãæëèéí ýõýí ¿åèéí òóõàé àñóóäàë íü ìºí ë òkýð ¿åýñ ýõëýí ÿðèãäàõ õýðýãòýé ãýæ ¿çäýã. /Í.Æàìñàíñ¿ðýí, 2002/ Ýíýõ¿¿ ¿çýë áàðèìòëàëûí ¿íäýñ íü ýðò ¿åèéí õ¿ì¿¿ñ àìüäðàëûí ýðõýýð /ò¿¿âðèéí àæ àõóéí/ àìüäðàëûí òàâ òóõòàé îð÷íûã õàéæ áàéíãûí øèëæèëò õºäºë㺺í õèéäýã áàéñàí ãýõ ¿çýë áîëíî. Ò¿¿íýýñ ãàäíà Ìîíãîë íóòàãò àíõíû òºð óëñóóä ¿¿ññýí ¿åýñ ýõëýí ÿðèõ ¸ñòîé ãýæ ¿çýë õàíäëàãà áàéäàã. /Í.Áîëä, 2000/ Ýíý íü Ìîíãîë íóòàãò òºðò óëñóóä ¿¿ññýíýýð áóñàä óëñóóäòàé õàðèëöàà òîãòîîæ, ÿìàð íýã õýëáýðýýð àÿëàí æóóë÷ëàõ ÿâäàë ¿¿ññýí ãýõ ¿çýë þì. Ýíýõ¿¿ ¿çëèéí ãîë òºëººëºã÷èä íü Ìîíãîë íóòàãò ¿¿ññýí àíõíû òºðò óëñóóä, ÿëàíãóÿà Õ¿íí¿ ã¿ðíèé ¿åèéí òóõàé èë¿¿òýé áàðèìò ãàðãàäàã, òóõàéëáàë Õ¿íí¿ ã¿ðýí ìºõºõºä áàðóóí, ç¿¿í ò¿ìýä ñàëæ, ç¿¿í ò¿ìýä íü áàéëäàí äàãóóëñàí óëñàä äàãààð îðæ, õàðèí áàðóóí ò¿ìýä íü äàéæèí ÿâñààð Åâðîï òèâä î÷èæ, ò¿¿õíýý “òýíãýðèéí òàøóóð” õýìýýí àëäàðøñàí Àòòèëà æàíæíû ¿åä òºâõíºí ñóóðüøèæ, ººðèéí ýçýí óëñûã áàéãóóëñíûã õ¿ì¿¿ñ àìüäðàëûí õýâ ìàÿã, ñî¸ë, àõóé îð÷íîî ñîëèõ çîðèëãîîð õèéãäñýí õàìãèéí àíõíû òîìîîõîí àÿëàë æóóë÷ëàëûí õýëáýð áàéñàí ãýäýã.
Ãýâ÷ Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí õºãæëèéí ýõýí ¿åèéí òóõàé ÿðèõûí ºìíº àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿íäñýí óõàãäàõóóí, îéëãîëò, êàòåãîðèóäûã ýðãýí õàðàõ øààðäëàãàòàé þì. Àëèâàà àÿëàë æóóë÷ëàë íü þóí ò¿ð¿¿íä õ¿ì¿¿ñèéí ººðèéí õ¿ñýë ñîíèðõëûí ¿íäñýí äýýð, òîäîðõîé çîðèëãîòîéãîîð õèéãääýã. Ãýõäýý òýðõ¿¿ çîðèëãî íü òàíèí ìýäýõ¿éí ¿íäñýí äýýð áèé áîëñîí áàéõ øààðäëàãàòàé àæýý. /Ä.Ãàíòºìºð, “Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿íäýñ” 2003/ Òýãâýë ýðòíèé õ¿ì¿¿ñèéí àëèâàà øèëæèëò õºäºë㺺í íü ãàðöààã¿é àìüäðàëûí øààðäëàãààð õèéãäñýí áàéäàã òóë àÿëàë æóóë÷ëàë ãýæ ¿çýõ áîëîìæã¿é þì.
Äýëõèé äàõèíàà ìîíãîë îðíû òóõàé XII çóóíûã õ¿ðòýë áàðàã ìýäýãäýýã¿é áàéñàí áàéíà. Ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñ ìàíàé Ìîíãîëòîé òàíèëöàæ ñóäëàæ ýõýëñýí ¿å áîë ÿàõ àðãàã¿é XIII çóóí áèëýý. Òýð öàãààñ ºíººã õ¿ðòýë îëîí îðíû ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä, æóóë÷èä Ìîíãîë îðíû ãàçàð ç¿éí ìýäýý ñýëòèéã öóãëóóëàí õýìæýýëøã¿é ¿ð á¿òýýëòýé àæèëëàæ èðæýý. Îðîñûí ýðäýìòýí ñóäëàà÷ Ý.Ì.Ìóðçàåâ ìîíãîë îðíûã ñóäàëñàí ò¿¿õèéã õóâààí ¿çýõäýý 1) Äóíäàä çóóíû ¿åèéí àÿëàëóóä, 2) XVIII-ð çóóíààñ 1870 îí õ¿ðòýëõ ¿å, 3) 1870-1979 îí õ¿ðòýëõ ¿å, 4) Îð÷èí ¿å ãýæ ¿çñýí íü ìàíàé îðíû ãàçàð ç¿éí øèíæëýõ óõààíûã ò¿¿õýí õºãæ뺺ð íü ìàø îíîâ÷òîé õóâààñàí ãýæ ìàíàé îðíû áîëîí áóñàä îðíû ñóäëàà÷, ýðäýìòýä ñàíàë íýãòýéãýýð õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéíà.
¯íýõýýð ÷ Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí õºãæëèéí ýðòíèé ¿å íü ×èíãýñèéí ýçýíò ã¿ðýí áàéãóóëàãäñàí ¿åòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé þì. Ó÷èð íü äýëõèé äàõèíàà óðüä ºìíº òºäèéëºí íýð íü ãàðààã¿é áàéñàí í¿¿äýë÷èí àðä ò¿ìýí åðòºíö äàõèíûã öî÷ðîîí, ìîðèí òóóðàéãààð äýëõèéã áºìáºðäºæ õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õýíä áàéãààã¿é àóãàà ýçýíò ã¿ðíèéã áàéãóóëñàí íü áóñàä óëñ ò¿ìí¿¿äèéã àíõààðëûã ººðèéí ýðõã¿é òàòàõ áîëñîí àæãóó. Òèéì ÷ ó÷ðààñ Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí õºãæëèéí ýíýõ¿¿ ¿åèéí ãîë îíöëîã íü òóñ óëñûí ãàçàð íóòàã, áàéãàëü öàã óóðûí îíöëîã, õ¿í àðäûí àìüäðàë, çàí çàíøèë çýðãèéã òàíäàí ñóäëàõ çîðèëãîòîé inbound æóóë÷ëàëûí ¿å áàéñàí þì. Òîâ÷õîíäîî Ìîíãîë÷óóäûí ¿íýíõ¿¿ äàéí÷, ýðýëõýã áàéæ, óëñ ò¿ìí¿¿äèéã íýãòãýí çàõèðàõ áîëñîí ãîë íóóöûã ýðýëõèéëæ èðýõ ãàäààäûí ýë÷ òºëººëºã÷èä, ñóäëàà÷ àÿëàã÷äûí àÿëàë ýíý ¿åä çîíõèëæ áàéñàí ãýæ õýëæ áîëíî. Ýíý íü òýäãýýð àÿëàã÷äûí ¿ëäýýñýí ñóðâàëæ òýìäýãëýë, çîõèîë á¿òýýë¿¿äýýñ òîäîðõîé õàðàãääàã. Ìîíãîë îðîíä ãàäààäûí æóóë÷èä àíõ îðæ èðýõ òýð ¿åä òýä íàð ÿâæ ºíãºðñºí ãàçàð íóòãèéí ãîë ìºðä, àí àìüòäûí òóõàé õýñýã õýñýã áàðèìò öóãëóóëàí õàðèí ìîíãîë÷óóäûí àõóé àìüäðàë, çàí çàíøëûí òàëààð äýëãýðýíã¿é áè÷ñýí áàéäàã. Òýð ¿åä ìîíãîëûí õààä áóñàä óëñ îðíûã áàéëäàí äàãóóëàõ àÿí äàéí õèéæ áàéñàí òóë ìîíãîë÷óóäûí óóãàí íóòàã, òýäíèé áàéð áàéäëûã ìýäýæ àâàõ ÿâäàë óã æóóë÷äûí ãîë çîðèëãî áàéæýý. Òèéì ÷ ó÷ðààñ òýäíèé áè÷ñýí çîõèîëä óãñààòíû ç¿é, àæ àõóé, öýðãèéí áàéãóóëàëòûí õîëáîãäîëòîé ìàòåðèàë äèéëýíõ õóâèéã ýçýëäýã àæýý.
Àíõíû æóóë÷äààñ ãýâýë Åâðîïûí ëàì Ïëàíî Êàðïèíè, Âåëüãåëüì Ðóáðóê, Âåíåöèéí õóäàëäàà÷èí Ìàðêî Ïîëî, Õÿòàäûí ëàì ×àí ×óí íàð îí óäààí õóãàöààíû òîì àÿëàëóóä õèéæ ò¿¿íèéãýý äýëãýðýíã¿é òîäîðõîéëîí áè÷æýý. Ýä íàð Ìîíãîë îðíû áàéãàëèéí íºõöºë áàéäëûí îíöëîãèéã áè÷èõäýý ãàçàð íóòãèéí óóäàì èõ õýìæýý, àãààðûí õàëóóí õ¿éòíèé ýðñ òýñ ÿëãàà, õóð áîðîî îðîõ ºâºðìºö øèíæ, óóë íóðóó, õýýð òàëààð àðãàëü, óãàëç, õóëàí, çýýð ýëáýã, ãîâü íóòàãò óóë, õºíäèé ìàø îëîí áîëîâ÷ óðãàìàë òà÷èð, õàðèí Õýíòèéí óóëñò îéòîé áºãººä ìîä íü óóëûí àðûã äàãàæ óðãàäàã çýðãèéã òýìäýãëýñýí áàéíà. Ýíý ìýòèéí ìýäýý áàðèìò íü Ìîíãîë îðíû ãàçàð ç¿éòýé äýëõèéí îëîí óëñ ¿íäýñòýíã òàíèëöóóëñàí àíõíû ç¿éë ó÷èð òóõàéí ¿åäýý ìàø ºíäºðººð ¿íýëýãäñýí òºäèéã¿é îäîî ¿åä ÷ ñîíèðõîëòîé ç¿éë ãýæ ¿íýëýãäñýýð áàéíà.
XIII çóóíä õýäõýí æóóë÷èä òýð ¿åèéí Ìîíãîëûí íèéñëýë Õàðõîðèí õîòûã ÷èãëýæ òóñ îðíû òºâ õýñãýýð ÿâæ ºíãºðñºí áîë XVII-ð çóóíààñ ýõëýí XIX-ð çóóíû äóíä ¿å õ¿ðòýë îëîí çóóí õ¿ì¿¿ñ Ìîíãîëûí ÿíç á¿ðèéí íóòãààð ÿâñàí òóë òýäíèé ¿ëäýýñýí áè÷èã íîìîíä Ìîíãîëûí áàðóóí õÿçãààðààñ ç¿¿í õÿçãààð õ¿ðòýëõ óóäàì èõ ãàçðûí òóõàé ìýäýý áàðèìò ÿìàð íýã õýìæýýãýýð îðñîí áàéíà.
XIX çóóíû ñ¿¿ë÷, XX-ð çóóíû ýõýýð Ìîíãîë îðîíä èðæ ñóäàëãàà õèéñýí æóóë÷èä, ýðäýìòäèéí òîî ò¿ð¿¿ ò¿ð¿¿íèéõýýñ õàâüã¿é îëîí áîëñîí áºãººä òýäíèé äîòîð Îðîñûí ýðäýìòýä äèéëýíõèéã íü ýçëýíý. 1845 îíä Îðîñûí ãàçàð ç¿éí íèéãýìëýã áàéãóóëàãäàæ ãàçàð ç¿éí èæ á¿ðýí ñóäàëãààã àìæèëòòàé çîõèîí ÿâóóëæ îðîñ îðíû ç¿¿í çàõûí íóòàã Äóíäàä Àçèéã èõýýõýí äàëàéöòàé ñóäàëñàí áàéíà. Ýíý ¿åèéí îëîí æóóë÷èä, ñóäëàà÷äûí äîòðîîñ õèéñýí àæëûí öàð õ¿ðýý, ¿ð ä¿íãèéí õóâüä Í.Ì.Ïðæåâàëüñêèé, Ç.À.Ìàòóñîâñêèé, Ã.Í.Ïîòàíèí, Ì.Â.Ïåâöîâ, Â.À.Îáðó÷åâ, Ï.Ê.Êîçëîâ, Â.Ë.Êàìàðîâ, Ì.À.Óñîâ íàðûã äóðäàæ áîëíî.
Ìàíàé îðíû òàëààð Îðîñûí ñóäëàà÷, ýðäýìòýä ºðãºí õýìæýýíèé ñóäàëãàà ÿâóóëæ áàéñíàà ñ¿¿ëäýý òºðºëæèæ èðñýí. Îðîñîîñ ãàäíà ãàäààäûí çàðèì íýã õ¿ì¿¿ñ ñóäëàæ áàéñàí. Ãýâ÷ ýíý ¿åèéí ãàäààäûí ñóäëàà÷èä íü Îðîñûí ñóäëàà÷ íàð øèã èæ á¿ðýí ñóäàëãàà ÿâóóëæ áàéãààã¿é áîëîâ÷ ãîë òºëºâ ÿâæ ºíãºðñºí ãàçàð îðíûõîî òàëààð òýìäýãëýë õºòëºí ãîë òºëºâ òîâ÷ òàéëàí ìàÿãààð ãàðãàäàã áàéæýý. Òóõàéëáàë, Ôèíëÿíäûí È.Ã.Ãðàíå 1906 îíä Ìîíãîë Àëòàé áîëîí Õàíãàéí íóðóóãààð ÿâæ ãîë òºëºâ ìºñòëºãèéí òàëààð ñóäàëæýý. ̺í Àëòàéí óóëñûí òàëààð áîëîí òîìîîõîí ìºñòëºãèéí óë ìºðèéí òàëààð òîäîðõîéëîëò ºã÷ Àëòàéí óóëñûí ¿¿ñýë, õºãæèë, ººð÷ëºëòèéí òàëààð ÷óõàë ä¿ãíýëò õèéñýí áàéíà.
Óäàëã¿é Îðîñ îðîíä õóâüñãàë áîëæ ìàíàé îðíû òºð òîãòâîðã¿éòýõ òèéøýý õàíäàæ çàðèì íýã ñóäëàà÷èä àæëàà çîãñîîæ áàéñàí óäààòàé. Ãýâ÷ òºð çàñàã ñóäàëãàà õèéõ ºðãºí áîëîëöîîã Àðäûí õóâüñãàëûí äàðààãààñ ºãñºí þì.
1923-1926 îíóóäàä Ï.Ê.Êîçëîâààð óäèðäóóëñàí àíãè èæ á¿ðýí ñóäàëãàà õèéñýí. Òýä ìàíàé îðíû áàðóóí õÿçãààðûã ñóäëààä çîãññîíã¿é Òºâ, ç¿¿í òàëààð ñóäàëãàà õèéæ ä¿ãíýëò¿¿ä ãàðãàñàí. Ýíý ¿åèéí ñóäëàà÷èä áàãàæ òºõººðºìæèéíõºº òóñëàìæòàéãààð ãàçðûí çóðãóóäûã ¿éëäýõ áîëñîí. ̺í òºðºëæèí àíãèëàãäñàí.
1922, 1923, 1925 îíä Àìåðèêèéí ïàëåíòîëîãèéí øèíæèëãýýíèé àíãè ìîíãîëûí ãîâüä àæèëëàæ äóíä òºðìºëèéí ýðèí, ãóðàâäàã÷ ãàëàâûí õóðäàñíààñ ¿ëýã ã¿ðâýëèéí ÿñ, ºíäºã çýðýã ¿ëäýãäëèéã èëð¿¿ëýí îëæýý. 1892 îíä Â.À.Îáðó÷åâ ãîâèîñ ýõ ãàçðûí ãàðàëòàé çàðèì àìüòíû ¿ëäýãäëèéã îëæ óëìààð ìîíãîë îðîí ýðòíèé àìüòûí ¿ëäýãäëýýð àñàð áàÿí áîëîõûã íîòîëñîí. Ð.×.Ýíäðþñ ìîíãîëûí ãîâèîñ îëäñîí ¿ëýã ã¿ðâýëèéí ºíä㺺ð äýëõèé äàõèí ýíý àìüòàí ºíäºãëºäºã áîëñíûã, ìºí ìîíãîëûí èõ ãîâèîñ ãàðàëòàé áîëîõûã òóíõàãëàí çàðëàñàí. Ýíý ìýòýýð ãàäààäûí ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä ìîíãîëûí òàëààð ÿíç á¿ðèéí ñóäàëãàà øèíæèëãýý õèéæ áàéñàí áà òýä ãîë òºëºâ ãàçàð ç¿éí ñóäàëãàà õèéæ èðæýý.
Òóñ îðîíä àÿëàë æóóë÷ëàë ºíººãèéí ä¿ð òºðõ îëæ õºãæèõ áîëñîí ¿å íü ÿàõ àðãàã¿é ìàíàé óëñàä àíõíû “Æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ òîâ÷îî” áàéãóóëàãäñàíòàé õîëáîîòîé.
Ãýâ÷ Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí õºãæëèéí ýõýí ¿åèéí òóõàé ÿðèõûí ºìíº àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿íäñýí óõàãäàõóóí, îéëãîëò, êàòåãîðèóäûã ýðãýí õàðàõ øààðäëàãàòàé þì. Àëèâàà àÿëàë æóóë÷ëàë íü þóí ò¿ð¿¿íä õ¿ì¿¿ñèéí ººðèéí õ¿ñýë ñîíèðõëûí ¿íäñýí äýýð, òîäîðõîé çîðèëãîòîéãîîð õèéãääýã. Ãýõäýý òýðõ¿¿ çîðèëãî íü òàíèí ìýäýõ¿éí ¿íäñýí äýýð áèé áîëñîí áàéõ øààðäëàãàòàé àæýý. /Ä.Ãàíòºìºð, “Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿íäýñ” 2003/ Òýãâýë ýðòíèé õ¿ì¿¿ñèéí àëèâàà øèëæèëò õºäºë㺺í íü ãàðöààã¿é àìüäðàëûí øààðäëàãààð õèéãäñýí áàéäàã òóë àÿëàë æóóë÷ëàë ãýæ ¿çýõ áîëîìæã¿é þì.
Äýëõèé äàõèíàà ìîíãîë îðíû òóõàé XII çóóíûã õ¿ðòýë áàðàã ìýäýãäýýã¿é áàéñàí áàéíà. Ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñ ìàíàé Ìîíãîëòîé òàíèëöàæ ñóäëàæ ýõýëñýí ¿å áîë ÿàõ àðãàã¿é XIII çóóí áèëýý. Òýð öàãààñ ºíººã õ¿ðòýë îëîí îðíû ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä, æóóë÷èä Ìîíãîë îðíû ãàçàð ç¿éí ìýäýý ñýëòèéã öóãëóóëàí õýìæýýëøã¿é ¿ð á¿òýýëòýé àæèëëàæ èðæýý. Îðîñûí ýðäýìòýí ñóäëàà÷ Ý.Ì.Ìóðçàåâ ìîíãîë îðíûã ñóäàëñàí ò¿¿õèéã õóâààí ¿çýõäýý 1) Äóíäàä çóóíû ¿åèéí àÿëàëóóä, 2) XVIII-ð çóóíààñ 1870 îí õ¿ðòýëõ ¿å, 3) 1870-1979 îí õ¿ðòýëõ ¿å, 4) Îð÷èí ¿å ãýæ ¿çñýí íü ìàíàé îðíû ãàçàð ç¿éí øèíæëýõ óõààíûã ò¿¿õýí õºãæ뺺ð íü ìàø îíîâ÷òîé õóâààñàí ãýæ ìàíàé îðíû áîëîí áóñàä îðíû ñóäëàà÷, ýðäýìòýä ñàíàë íýãòýéãýýð õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéíà.
¯íýõýýð ÷ Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí õºãæëèéí ýðòíèé ¿å íü ×èíãýñèéí ýçýíò ã¿ðýí áàéãóóëàãäñàí ¿åòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé þì. Ó÷èð íü äýëõèé äàõèíàà óðüä ºìíº òºäèéëºí íýð íü ãàðààã¿é áàéñàí í¿¿äýë÷èí àðä ò¿ìýí åðòºíö äàõèíûã öî÷ðîîí, ìîðèí òóóðàéãààð äýëõèéã áºìáºðäºæ õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õýíä áàéãààã¿é àóãàà ýçýíò ã¿ðíèéã áàéãóóëñàí íü áóñàä óëñ ò¿ìí¿¿äèéã àíõààðëûã ººðèéí ýðõã¿é òàòàõ áîëñîí àæãóó. Òèéì ÷ ó÷ðààñ Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí õºãæëèéí ýíýõ¿¿ ¿åèéí ãîë îíöëîã íü òóñ óëñûí ãàçàð íóòàã, áàéãàëü öàã óóðûí îíöëîã, õ¿í àðäûí àìüäðàë, çàí çàíøèë çýðãèéã òàíäàí ñóäëàõ çîðèëãîòîé inbound æóóë÷ëàëûí ¿å áàéñàí þì. Òîâ÷õîíäîî Ìîíãîë÷óóäûí ¿íýíõ¿¿ äàéí÷, ýðýëõýã áàéæ, óëñ ò¿ìí¿¿äèéã íýãòãýí çàõèðàõ áîëñîí ãîë íóóöûã ýðýëõèéëæ èðýõ ãàäààäûí ýë÷ òºëººëºã÷èä, ñóäëàà÷ àÿëàã÷äûí àÿëàë ýíý ¿åä çîíõèëæ áàéñàí ãýæ õýëæ áîëíî. Ýíý íü òýäãýýð àÿëàã÷äûí ¿ëäýýñýí ñóðâàëæ òýìäýãëýë, çîõèîë á¿òýýë¿¿äýýñ òîäîðõîé õàðàãääàã. Ìîíãîë îðîíä ãàäààäûí æóóë÷èä àíõ îðæ èðýõ òýð ¿åä òýä íàð ÿâæ ºíãºðñºí ãàçàð íóòãèéí ãîë ìºðä, àí àìüòäûí òóõàé õýñýã õýñýã áàðèìò öóãëóóëàí õàðèí ìîíãîë÷óóäûí àõóé àìüäðàë, çàí çàíøëûí òàëààð äýëãýðýíã¿é áè÷ñýí áàéäàã. Òýð ¿åä ìîíãîëûí õààä áóñàä óëñ îðíûã áàéëäàí äàãóóëàõ àÿí äàéí õèéæ áàéñàí òóë ìîíãîë÷óóäûí óóãàí íóòàã, òýäíèé áàéð áàéäëûã ìýäýæ àâàõ ÿâäàë óã æóóë÷äûí ãîë çîðèëãî áàéæýý. Òèéì ÷ ó÷ðààñ òýäíèé áè÷ñýí çîõèîëä óãñààòíû ç¿é, àæ àõóé, öýðãèéí áàéãóóëàëòûí õîëáîãäîëòîé ìàòåðèàë äèéëýíõ õóâèéã ýçýëäýã àæýý.
Àíõíû æóóë÷äààñ ãýâýë Åâðîïûí ëàì Ïëàíî Êàðïèíè, Âåëüãåëüì Ðóáðóê, Âåíåöèéí õóäàëäàà÷èí Ìàðêî Ïîëî, Õÿòàäûí ëàì ×àí ×óí íàð îí óäààí õóãàöààíû òîì àÿëàëóóä õèéæ ò¿¿íèéãýý äýëãýðýíã¿é òîäîðõîéëîí áè÷æýý. Ýä íàð Ìîíãîë îðíû áàéãàëèéí íºõöºë áàéäëûí îíöëîãèéã áè÷èõäýý ãàçàð íóòãèéí óóäàì èõ õýìæýý, àãààðûí õàëóóí õ¿éòíèé ýðñ òýñ ÿëãàà, õóð áîðîî îðîõ ºâºðìºö øèíæ, óóë íóðóó, õýýð òàëààð àðãàëü, óãàëç, õóëàí, çýýð ýëáýã, ãîâü íóòàãò óóë, õºíäèé ìàø îëîí áîëîâ÷ óðãàìàë òà÷èð, õàðèí Õýíòèéí óóëñò îéòîé áºãººä ìîä íü óóëûí àðûã äàãàæ óðãàäàã çýðãèéã òýìäýãëýñýí áàéíà. Ýíý ìýòèéí ìýäýý áàðèìò íü Ìîíãîë îðíû ãàçàð ç¿éòýé äýëõèéí îëîí óëñ ¿íäýñòýíã òàíèëöóóëñàí àíõíû ç¿éë ó÷èð òóõàéí ¿åäýý ìàø ºíäºðººð ¿íýëýãäñýí òºäèéã¿é îäîî ¿åä ÷ ñîíèðõîëòîé ç¿éë ãýæ ¿íýëýãäñýýð áàéíà.
XIII çóóíä õýäõýí æóóë÷èä òýð ¿åèéí Ìîíãîëûí íèéñëýë Õàðõîðèí õîòûã ÷èãëýæ òóñ îðíû òºâ õýñãýýð ÿâæ ºíãºðñºí áîë XVII-ð çóóíààñ ýõëýí XIX-ð çóóíû äóíä ¿å õ¿ðòýë îëîí çóóí õ¿ì¿¿ñ Ìîíãîëûí ÿíç á¿ðèéí íóòãààð ÿâñàí òóë òýäíèé ¿ëäýýñýí áè÷èã íîìîíä Ìîíãîëûí áàðóóí õÿçãààðààñ ç¿¿í õÿçãààð õ¿ðòýëõ óóäàì èõ ãàçðûí òóõàé ìýäýý áàðèìò ÿìàð íýã õýìæýýãýýð îðñîí áàéíà.
XIX çóóíû ñ¿¿ë÷, XX-ð çóóíû ýõýýð Ìîíãîë îðîíä èðæ ñóäàëãàà õèéñýí æóóë÷èä, ýðäýìòäèéí òîî ò¿ð¿¿ ò¿ð¿¿íèéõýýñ õàâüã¿é îëîí áîëñîí áºãººä òýäíèé äîòîð Îðîñûí ýðäýìòýä äèéëýíõèéã íü ýçëýíý. 1845 îíä Îðîñûí ãàçàð ç¿éí íèéãýìëýã áàéãóóëàãäàæ ãàçàð ç¿éí èæ á¿ðýí ñóäàëãààã àìæèëòòàé çîõèîí ÿâóóëæ îðîñ îðíû ç¿¿í çàõûí íóòàã Äóíäàä Àçèéã èõýýõýí äàëàéöòàé ñóäàëñàí áàéíà. Ýíý ¿åèéí îëîí æóóë÷èä, ñóäëàà÷äûí äîòðîîñ õèéñýí àæëûí öàð õ¿ðýý, ¿ð ä¿íãèéí õóâüä Í.Ì.Ïðæåâàëüñêèé, Ç.À.Ìàòóñîâñêèé, Ã.Í.Ïîòàíèí, Ì.Â.Ïåâöîâ, Â.À.Îáðó÷åâ, Ï.Ê.Êîçëîâ, Â.Ë.Êàìàðîâ, Ì.À.Óñîâ íàðûã äóðäàæ áîëíî.
Ìàíàé îðíû òàëààð Îðîñûí ñóäëàà÷, ýðäýìòýä ºðãºí õýìæýýíèé ñóäàëãàà ÿâóóëæ áàéñíàà ñ¿¿ëäýý òºðºëæèæ èðñýí. Îðîñîîñ ãàäíà ãàäààäûí çàðèì íýã õ¿ì¿¿ñ ñóäëàæ áàéñàí. Ãýâ÷ ýíý ¿åèéí ãàäààäûí ñóäëàà÷èä íü Îðîñûí ñóäëàà÷ íàð øèã èæ á¿ðýí ñóäàëãàà ÿâóóëæ áàéãààã¿é áîëîâ÷ ãîë òºëºâ ÿâæ ºíãºðñºí ãàçàð îðíûõîî òàëààð òýìäýãëýë õºòëºí ãîë òºëºâ òîâ÷ òàéëàí ìàÿãààð ãàðãàäàã áàéæýý. Òóõàéëáàë, Ôèíëÿíäûí È.Ã.Ãðàíå 1906 îíä Ìîíãîë Àëòàé áîëîí Õàíãàéí íóðóóãààð ÿâæ ãîë òºëºâ ìºñòëºãèéí òàëààð ñóäàëæýý. ̺í Àëòàéí óóëñûí òàëààð áîëîí òîìîîõîí ìºñòëºãèéí óë ìºðèéí òàëààð òîäîðõîéëîëò ºã÷ Àëòàéí óóëñûí ¿¿ñýë, õºãæèë, ººð÷ëºëòèéí òàëààð ÷óõàë ä¿ãíýëò õèéñýí áàéíà.
Óäàëã¿é Îðîñ îðîíä õóâüñãàë áîëæ ìàíàé îðíû òºð òîãòâîðã¿éòýõ òèéøýý õàíäàæ çàðèì íýã ñóäëàà÷èä àæëàà çîãñîîæ áàéñàí óäààòàé. Ãýâ÷ òºð çàñàã ñóäàëãàà õèéõ ºðãºí áîëîëöîîã Àðäûí õóâüñãàëûí äàðààãààñ ºãñºí þì.
1923-1926 îíóóäàä Ï.Ê.Êîçëîâààð óäèðäóóëñàí àíãè èæ á¿ðýí ñóäàëãàà õèéñýí. Òýä ìàíàé îðíû áàðóóí õÿçãààðûã ñóäëààä çîãññîíã¿é Òºâ, ç¿¿í òàëààð ñóäàëãàà õèéæ ä¿ãíýëò¿¿ä ãàðãàñàí. Ýíý ¿åèéí ñóäëàà÷èä áàãàæ òºõººðºìæèéíõºº òóñëàìæòàéãààð ãàçðûí çóðãóóäûã ¿éëäýõ áîëñîí. ̺í òºðºëæèí àíãèëàãäñàí.
1922, 1923, 1925 îíä Àìåðèêèéí ïàëåíòîëîãèéí øèíæèëãýýíèé àíãè ìîíãîëûí ãîâüä àæèëëàæ äóíä òºðìºëèéí ýðèí, ãóðàâäàã÷ ãàëàâûí õóðäàñíààñ ¿ëýã ã¿ðâýëèéí ÿñ, ºíäºã çýðýã ¿ëäýãäëèéã èëð¿¿ëýí îëæýý. 1892 îíä Â.À.Îáðó÷åâ ãîâèîñ ýõ ãàçðûí ãàðàëòàé çàðèì àìüòíû ¿ëäýãäëèéã îëæ óëìààð ìîíãîë îðîí ýðòíèé àìüòûí ¿ëäýãäëýýð àñàð áàÿí áîëîõûã íîòîëñîí. Ð.×.Ýíäðþñ ìîíãîëûí ãîâèîñ îëäñîí ¿ëýã ã¿ðâýëèéí ºíä㺺ð äýëõèé äàõèí ýíý àìüòàí ºíäºãëºäºã áîëñíûã, ìºí ìîíãîëûí èõ ãîâèîñ ãàðàëòàé áîëîõûã òóíõàãëàí çàðëàñàí. Ýíý ìýòýýð ãàäààäûí ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä ìîíãîëûí òàëààð ÿíç á¿ðèéí ñóäàëãàà øèíæèëãýý õèéæ áàéñàí áà òýä ãîë òºëºâ ãàçàð ç¿éí ñóäàëãàà õèéæ èðæýý.
Òóñ îðîíä àÿëàë æóóë÷ëàë ºíººãèéí ä¿ð òºðõ îëæ õºãæèõ áîëñîí ¿å íü ÿàõ àðãàã¿é ìàíàé óëñàä àíõíû “Æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ òîâ÷îî” áàéãóóëàãäñàíòàé õîëáîîòîé.
Ìîíãîë Óëñàä ãàäààäûí àÿëàë æóóë÷ëàëûã ýðõëýõ áàéãóóëëàãà ¿¿ñ÷ áàéãóóëàãäñàí íü
Äýëõèéí 2-ð äàéí äóóñ÷ óëñ õîîðîíäûí õàðèëöààíä ýíõ òàéâíààð çýðýãöýí îðøèõ çàð÷èì ¿íäýñ áîëæ, óëìààð óëñ ã¿ðí¿¿äèéí õîîðîíä õàðèëöàí àÿëàõ, æóóë÷ëàõ ò¿ãýýìýë õàðèëöàà öààøèä òîãòâîðòîé õºãæèõ õàðüöàíãóé òààòàé íºõöºë á¿ðäñýí þì. ÇÕÓ-ààñ /òóõàéí ¿åèéí íýðýýð/ ººð áóñàä óëñòàé óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, äèïëîìàòûí àëáàí ¸ñíû õàðèëöààã¿é áàéñàí Ìîíãîë îðîí äàéíû äàðàà áóþó 1950-ààä îíû ýõýí ¿åýñ Àçè, Åâðîïûí ñîöèàëèñò ãýãäýæ áàéñàí îðíóóäòàé äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîæ, äàéíû æèë¿¿äýä ñóëüäàæ äîðîéòñîí ýäèéí çàñãèéí òóõàéí öàã ¿åèéí áîëîëöîî, ÷àäëûí õýðýý𠺺ä íü òàòàõàä àíõààð÷ ýõëýâ.
¯íäñýíäýý 1950-ààä îí ãýõýä Ìîíãîë óëñàä äýëõèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí õàÿëãà òîäîðõîé õýìæýýãýýð ìýäðýãäýæ ýõýëñýí áºãººä þóíû ºìíº ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí óëñóóäûí æóóë÷äûã õ¿ëýýí àâàõ àñóóäàë òàâèãäñàí áàéíà. Òýð ¿åèéí àëáàí ¸ñíû çàðèì áàðèìò áè÷ã¿¿äýä äóðäñàíààñ ¿çâýë ýíý àñóóäàë õýä õýäýí ó÷èð øàëòãààíààñ ¿¿äýí ãàð÷ýý. ¯¿íä:
1. Ìîíãîë óëñûí ãàäààä õàðèëöàà ºðãºæñºíººð òóñ îðîíä ãàäààäààñ èðýã÷èä, ìºí äàéðàí ºíãºðºã÷èä íýìýãäñýí,
2. Ìîíãîë óëñ íü îëîí óëñûí òºìºð çàìûí õàðèëöààíä õàìðàãäàæ, ñ¿ëæýýíä íü õîëáîãäñîíîîð æóóë÷äûí òýýâðèéí ¿éë÷èëãýýã õàíãàõ áîëîìæ òîäîðõîé õýìæýýãýýð á¿ðäñýí, ìºí ýíý ¿åä àãààðûí òýýâðèéí õàðèëöàà ÷ íýìýãäñýí áàéíà,
3. Ìîíãîëîîñ ãàäààäàä çîð÷èã÷äûí òîî íýìýãäñýí,
4. Òóõàéí ¿åèéí ñîöèàëèñò ãýãäýõ çàðèì îðíóóäàä àÿëàë æóóë÷ëàë ýð÷èìòýé õºãæèæ, ýäèéí çàñãèéí õóâüä àøèãòàé, óëñ òºðèéí õóâüä íàéðàìäàë, õàìòûí àæèëëàãààíä ÷ çîõèõ õóâü íýìðýý îðóóëàõ ñàëáàð áîëæ áàéâ. Ìîíãîë óëñ ýäãýýð îðíóóäòàé íèéãìèéí áàéãóóëàë, óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, ¿çýë ñóðòëûí õóâüä íýã òîãòîëöîîíä áàãòàæ áàéñíûõàà õóâüä óã ¿éë ÿâöàä ç¿é ¸ñîîð òàòàãäàæ îðñîí áàéíà.
Äýýðõè ãàäààä, äîòîîä õ¿÷èí ç¿éëñ íü Ìîíãîëä àÿëàë æóóë÷ëàëûí áàéãóóëëàãà ¿¿ñ÷ áàéãóóëàãäàõ íºõöºë áîëîëöîîã á¿ðä¿¿ëæýý.
Ìîíãîë îðîíä àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ àíõíû àëõàì íü ìàòåðèàëëàã áààç, õ¿í õ¿÷íèé àñóóäàë áàéñàí þì. ÁÍÌÀÓ-ûí ÑíÇ-èéí øèéäâýðýýð 1954 îíû 8-ð ñàðä “Àëòàé” çî÷èä áóóäàë, “Àëòàé” ðåñòîðàíûã íýãòãýæ Õóäàëäààíû ÿàìàíä õàðúÿàëóóëàõ øèéäâýð ãàð÷ýý. “Àëòàé” çî÷èä áóóäàë íü äýýä çýðýãëýëèéí 4, 1-ð çýðýãëýëèéí 8, ýíãèéí 48, íèéò 60 ºðººòýé, “Àëòàé” ðåñòîðàí íü 100 õ¿íä çýðýã ¿éë÷ëýõ õ¿÷èí ÷àäàëòàé, çî÷èä áóóäàë, ðåñòîðàíä íèéò 50-èàä àæèëëàãñàäòàé, òýð ¿åäýý õàìãèéí òîì áºãººä îð÷èí ¿åèéí öîãöîëáîð áàéëàà.
1954 îíû 10-ð ñàðûí 2-íä ÑíÇ-ººñ òîãòîîë ãàðãàñíààð Õóäàëäààíû ÿàìíû äýðãýä íèéò 107 àæèëëàãñàäòàé “Æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ òîâ÷îî” áàéãóóëàãäàæ, þóíû ºìíº “Àëòàé” çî÷èä áóóäàë, ðåñòîðàíû àæëûã øóóä ýðõëýõ áîëæýý. 1955 îíû ñ¿¿ëýýñ óã òîâ÷îîã ºðãºòãºõ àñóóäàë òàâèãäñàí áàéíà, ýíý íü ãàäààäààñ Ìîíãîë óëñàä èðýõ ãàäààäûí æóóë÷äûí òîî íýìýãäñýí, óã òîâ÷îî íü ìàòåðèàëëàã áààç, çîõèîí áàéãóóëàëò, ýðõ ìýäýë áîëîí õ¿í õ¿÷íèé õóâüä ãàäààä, äîòîîäûí õóâü õ¿í, áàéãóóëëàãóóäòàé ÿíç á¿ðèéí àñóóäëààð õàðèëöàõ, ãýðýý õýëýëöýýð õèéõýýñ ýõëýýä òàâèãäàæ áóé îëîí çîðèëòûã áèå äààí õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áàéñàíòàé õîëáîîòîé þì. ÁÍÌÀÓ-ûí ÑíÇ-ººñ óã áàéäëûã õàðãàëçàí ¿çýæ 1955 îíû 12-ð ñàðûí 24-íä “Ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ ãàçàð”-ûã áàéãóóëàõ òóõàé òîãòîîë ãàðãàæýý. Óã áàðèìò áè÷èãò òóñ ãàçðûí 2 ¿íäñýí ¿¿ðãèéã “à) Ãàäààäààñ Ìîíãîëä èðýõ æóóë÷èä, ººðèéí óëñààñ ãàäààäàä ÿâàõ æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõèéí òóëä ãàäààäûí æóóë÷íû áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí àæèëëàõ, á) Ãàäààäààñ òóñ óëñàä èðýõ áà ÿâàõ æóóë÷äàä òºìºð çàìûí áîëîí íèñýõ îíãîöíû áèëåòèéã õóäàëäàí àâ÷ ºãºõ” õýìýýí òîäîðõîéëñîí áàéíà.
1956 îíû 6-ð ñàðä ÇÕÓ-ûí Á¿õ õîëáîîòûí Èíòóðèñò íèéãýìëýãòýé æóóë÷èí ñîëèëöîõ áà îëîí óëñûí òºìºð çàìààð çîð÷èã÷äûí áàðèìò áè÷ãèéã õàðèëöàí õóäàëäààëàõ òóõàé ãýðýý áàéãóóëñíû äàãóó àíõíû 15 æóóë÷èí ÇÕÓ-ààñ 7-ð ñàðûí 20-íä èðæ, õî¸ð ÷èãëýëýýð 9 õîíîã æóóë÷èëæýý. ̺í òèéì ãýðýýã ÁÍÕÀÓ, ÁÍÀÃÓ, ÁÍÓÀÓ, ÁÍÑ×Ó-óóäòàé õèéñýí áàéíà. Ýíý ¿åýñ “Æóóë÷èí” ãýäýã íýðýýð óã ãýðýýí¿¿äýä àíõ òýìäýãëýãäæýý. 1956 îíû 10-ð ñàðä Ïðàã õîòîä áîëñîí “Ñîöèàëèñò îðíóóäûí æóóë÷íû áàéãóóëëàãóóäûí àíõäóãààð õóðàë”-ä Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä îðîëöñîí íü “Ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ ãàçàð”-ûí õóâüä àÿëàë æóóë÷ëàëûí àñóóäëààðõè àíõíû îëîí óëñûí ÷àíàðòàé ¿éë àæèëëàãàà áàéëàà. 1956 îíîîñ ýõëýýä Ôðàíö, Àíãëè, ßïîí, Àìåðèê çýðýã îðíóóäààñ æóóë÷íû àñóóäëààð áè÷èã çàõèäàë, öàõèëãààí õ¿ëýýí àâàõ áîëîâ. Ãýâ÷ ýäãýýð îðíû æóóë÷èä ¿¿íýýñ íýëýýä õîæóó Ìîíãîëä èðñýí, ó÷èð íü äýýðõè îðíóóäààñ ¿çýæ ñîíèðõîõ ç¿éë, áàéð, õîîë, óíàà, ìàðøðóò, õóãàöàà, æóóë÷ëàëûí õýëáýð, ¿íý, âèç áà ãààëèéí ä¿ðýì, Ìîíãîëûí áàéãàëü öàã óóð õèéãýýä áóñàä ìýäýýëýë, õîëáîãäîõ ñóðòàë÷èëãààíû ìàòåðèàë, çóðàãò õóóäàñ èëãýýõèéã õ¿ñýæ áàéñàí áîëîâ÷ òóõàéí ¿åèéí “Ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ ãàçàð”-ûí õóâüä øèíý òóòàì áàéãóóëàãäñàí ó÷ðààñ ýíý á¿õíèéã ã¿éöýëä¿¿ëýõ ýäèéí çàñãèéí áîëîëöîî áîëîí õ¿í õ¿÷, äàäëàãà òóðøëàãà äóòìàã áàéñàí þì. Ò¿¿í÷ëýí òóõàéí ¿åä ãàäààäûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãààíä ìºðäºãäºõ ä¿ðýì æóðàì áàéõã¿é, ¿íý òàðèô, çàì ÷èãëýë, õàíãàìæ ¿éë÷èëãýýíèé òîãòîëöîî íàðèéí á¿ðäýýã¿é áàéëàà. Èéìä 1957 îíîîñ îðîí òîîãîî 150 õ¿ðòýë ºñãºæ, àæèëëàãñäûã ãàäààä, äîòîîäîä ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ áîëîí ãàäààäûí ìýðãýæèëòí¿¿äèéã óðüæ àæèëëóóëàõ çýðýã ¿éë àæèëëàãààã ýð÷èìæ¿¿ëæýý. 1957 îíä àíõíûõàà òàéëàíã ãàðãàõàä “Ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ ãàçàð” íü ýíý õóãàöààíä 2.906.979 òºãðºãèéí àæèë ¿éë÷èëãýý õèéæ, 280.081 òºãðºãèéí àøèã îëñîí áàéâ. “Àëòàé” çî÷èä áóóäàë 4400 îð÷èì çî÷èí õ¿ëýýæ àâñíû èõýíõè íü ãàäààä, äîòîîäûí çî÷èä òºëººëºã÷èä, õóðàë çºâëºãººíä îðîëöîã÷èä áàéëàà.
1957 îíîîñ ýõëýí æóóë÷íû ìàðøðóò òîãòîîõ îðîëäëîãóóä ãàð÷ ýõýëñýí áºãººä 1958 îíû 10-ð ñàðä ãàäààä, äîòîîäûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿íý òàðèôèéã øèíý÷ëýí òîãòîîæýý. Óã òàðèôààð æóóë÷ëàëûí 1, 2, 3 ãýñýí çýðýãëýë á¿õèé ãóðâàí ÷èãëýë áàéõ, òýäãýýð íü çýðýãëýë, ÷èãëýëýýñ õàìààð÷ õàðèëöàí àäèëã¿é ¿íýòýé áàéõààð òîãòîîæýý. Ýíý ¿åä “Ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ ãàçàð” íü àæèë ¿éë÷èëãýýíèéõýý ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøãèéã íàðèéí òîîöîæ, ¿íý òàðèôèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîæ ÷àäààã¿é áàéñàí, òóõàéí ¿åèéí ¿çýë ñóðòëûí íºëººãººð óëñ îðíûõîî õºãæèë äýâøëèéã ñóðòàë÷èëàõûã àøèã îëîõîîñ èë¿¿ä ¿çýõ õàíäëàãà õ¿÷òýé áàéñàí, æóóë÷íû ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðýý, òîî, íýð òºðºë õÿçãààðëàãäìàë áàéñàí çýðãýýñ øàëòãààëæ çàðèì æèë àëäàãäàëòàé àæèëëàæ áàéëàà. Ãýâ÷ ààæìààð àøèã õººõã¿é ãýñýí áàéð ñóóðèíààñ õºíäèéð÷ àÿëàë æóóë÷ëàëûí ýäèéí çàñãèéí à÷ õîëáîãäëûã çîõèõ ¸ñîîð îéëãîæ ýõýëñýí áàéíà.
1958 îíû 9-ð ñàðä Áîëãàðèéí Âàðíà õîòîä áîëñîí ñîöèàëèñò îðíóóäûí æóóë÷íû áàéãóóëëàãóóäûí 2-ð áàãà õóðëààð Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èéã àíõ óäàà ÎÓ-ûí ýíý áàéãóóëëàãûí ã¿éöýòãýõ õîðîîíû ãèø¿¿íýýð ñîíãîæýý. 1959 îíîîñ Ìîíãîë îðíû áàéãàëü, àí àìüòàí, àðä ò¿ìíèé àæ àìüäðàëûã õàðóóëñàí çóðàãò õóóäàñ áýëòãýí õýâë¿¿ëýõ àæëûã ýõýëñýí. ̺í ãàäààäààñ àí÷èí æóóë÷èí õ¿ëýýæ àâàõ ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã òàâüæ, ÿìàð àí àãíóóëàõ, àãíóóðûí ¿íý òàðèô ÿìàð áàéõ çýðýã àñóóäëûã àíõ óäàà òóñãàñàí áàéíà.
Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ìàòåðèàëëàã áààçûã ºðãºòãºõ çîðèëãîîð “Óëààíáààòàð” çî÷èä áóóäëûã 1958 îíîîñ ýõëýí áàðèóëæ, 1961 îíû 7-ð ñàðä àøèãëàëòàíä îðóóëæýý. Òýð ¿åèéí áàðèìòààñ ¿çýõýä ýíý áóóäëûã áàðèõàä 45.785.225 òºãðºãèéí õºðºí㺠îðóóëàëò õèéñýí àæýý.
1962 îíä ÀÍÓ-ààñ 2 ýýëæýýð 40 æóóë÷èí àâàõ ãýðýý õèéæ, ò¿¿íýýñ 21 íü èðñýí íü ºðíºäèéí îðíóóäààñ àíõ óäàà ãðóïïýýð èðñýí æóóë÷èä áàéëàà. Ýíý ¿åýñ Àìåðèê, Ôðàíö, Øâåéöàðü, ÕÁÍÃÓ, Àíãëè, ßïîí, Ãîëëàíä, Øâåä çýðýã îðíûæóóë÷íû áàéãóóëëàãóóä ººðñäèéí òºëººëºã÷ºº èëãýýæ, æóóë÷èí èð¿¿ëýõ áîëîìæèéã ñóäàëæ áàéñàí ìýäýý áèé. ̺í ýíý îíä æóóë÷íû ¿íý òàðèôèéã 2 çýðýãëýëòýé áîëãîæ, øèíý÷èëýí òîãòîîñîí áàéíà.
1964 îíä ªìíºãîâüä 10 îð÷èì ãýð áàðüæ, æóóë÷íû ò¿ð áààç áàéãóóëñàí íü Ìîíãîëûí æóóë÷íû áààçûí ýõëýë áàéëàà. 1965 îíä Ìåêñèêò áîëñîí Äýëõèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí àëáàí ¸ñíû áàéãóóëëàãûí 19-ð ÷óóëãàíä Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä àíõ óäàà îðîëöæýý. 1966 îíä Èòàëè, Ìåêñèêýýñ òóñ á¿ð 2 àí÷èí èðñýí íü Ìîíãîëä àí õèéñýí 2 äàõü ãðóïï áîëñîí áàéíà. Ýíý ¿åä ÓÁ õîò îð÷èì, Òýðýëæ, Ñîíãèíî, Ѻãíºãºðèéí àìðàëòóóä, ªìíºãîâü àéìãèéí ¨ëûí àì, Õóæèðòûí àìðàëò, Õàðõîðèí – Ýðäýíýçóó, Óëààí öóòãàëàí çýðýã àÿëàëûí ÷èãëýë¿¿ä á¿ðýëäýæ ýõëýýä áàéâ. 1967 îíä Àðõàíãàé àéìãèéí Òýðõèéí öàãààí íóóð, ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàÿí-Óëààí ñóì çýðýã ãàçàðò æóóë÷íû ò¿ð áààçóóäûã áàéãóóëñàí áîëîâ÷ ýäèéí çàñãèéí à÷ õîëáîãäîë áàãàòàé áàéñàí ó÷ðààñ òàòàí áóóëãàæýý. Õàðèí Òýðýëæ, ªìíºãîâèéí æóóë÷íû áààçóóäûã áàðüæ äóóñãàâ. Ýíý ¿åýñ “Ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ ãàçàð”-ûí ¿éë àæèëëàãàà á¿ðýí òºëºâøèæ, àøèã îðëîãî íýìýãäýæ ýõýëñýí áàéíà.
Õàðèí ýíý ¿åýñ Ìîíãîëä èðæ áóé ãàäààäûí æóóë÷èä, òýäãýýðò ¿éë÷ëýõ ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîéãîîð íóòãèéí àðä ò¿ìíýýñ äóðã¿éöýõ, óëìààð ýñýðã¿¿öýõ õàíäëàãà ãàð÷ ýõýëñýí. ¯¿íèé ó÷èð øàëòãààí íü:
1. Àí õèéëãýõ òàëààð îðîí íóòàãòàé íü ãýðýý õèéäýãã¿é, èéìä ýâäýð÷ ìóóäñàí ýìýýë çýðýã ýäëýëèéí ¿íèéã òºëäºãã¿é,
2. Îðîí íóòàãò îðëîãî îðäîãã¿é,
3. Æóóë÷äàä ¿éë÷èëñýí îðîí íóòãèéí èðãýäýä àøèãã¿é,
4. Àí÷èí æóóë÷èä íýã ãàçàðò îëíîîð èðæ àí õèéñýí, îëîí óäàà áóóäñàí, øàðõäóóëæ àëäñàí çýðýã øàëòãààíààñ àí àìüòàä íü äàéæñàí çýðýã ÿâäàë áàéëàà.
Èéìä “Ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ ãàçàð” àãíóóðûí íººö õýìæýýã òîãòîîõ, îðîí íóòàãò îðëîãîîñ òîäîðõîé õóâü íîîãäóóëàõ, àí àìüòäûã õàìãààëàõ çýðýã õýä õýäýí àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí. Ýíý ¿åä õàìãèéí îëîí æóóë÷èí èð¿¿ëæ áàéñàí óëñ áîë ÇÕÓ, ÀÍÓ, ÁÍÀÃÓ, Ôðàíö, ÕÁÍÃÓ, ×åõîñëîâàê áàéëàà.
1975 îíûã Äýëõèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí áàéãóóëëàãààñ “ªìíºä àçèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí æèë” áîëãîí çàðëàñàí áºãººä ýíý îíä Ìîíãîë îðîíä ªìíºä àçèéí á¿ñèéí îðíóóäûí æóóë÷íû êîìèññûí ýýëæèò õóðàë áîëæ, 5 îðîí îðîëöæýý. Åð íü 1970-ààä îíä Ìîíãîëûí æóóë÷íû áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷èä æèëä 5-8 õóðàë, çºâëºãººíä îðîëöîæ, 10 ãàðóé îðíîîð ÿâæ, 30 øàõàì îðîíòîé æóóë÷íû ãýðýý õèéæ áàéâ. ̺í 20-èîä îðíû æóóë÷íû áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷äèéã õ¿ëýýí àâ÷ áàéëàà. 1976 îíä àíõ Ìýäýýëýë, ñóðòàë÷èëãààíû õýëòñèéã 3 õ¿íèé îðîí òîîòîé áàéãóóëñàí áºãººä óã õýëòñýýñ àíãëè, îðîñ õýë äýýð 4 òºðëèéí òàíèëöóóëãà áýëòãýñíýýñ ãàäíà 20 ãàðóé íýð òºðëèéí áýëýã äóðñãàëûí áà ñóðòàë÷èëãààíû ìàòåðèàëûí ýõ áýëòãýæ ¿éëäâýðëýñýí áàéíà.
1978 îíä àí÷èí æóóë÷íààñ àâàõ ¿íý òàðèôèéã íýìýãä¿¿ëñíýýð ºìíº íü 1975 îíû òàðèôààð íýã àí÷íààñ 5.7 ìÿíãàí àì.äîëëàð îëäîã áàéñàí áîë 1979 îíîîñ 9.5 ìÿíãàí àì.äîëëàð îëîõ áîëæýý. Ýíý òàðèô 1981 îíä ìºí 10-15 õóâèàð íýìýãäñýí áàéíà.
1982 îíä ÑíÇ-èéí 386 òîîò òóøààëààð Íèéòèéí àæ àõóéí ¿éë÷èëãýýíèé ÿàìíû õàðúÿàíä áàéñàí “Áàÿíãîë” çî÷èä áóóäëûã “Ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ ãàçàð”-ûí õàðúÿàíä øèëæ¿¿ëñíýýð áóóäàë, îðíû õ¿ðýëöýýã íýìýãä¿¿ëæ äàðàà îíä íü 576 àí÷èí æóóë÷èí èë¿¿ àâàõ áîëîìæòîé áîëæýý. ̺í 1986 îíä “Áóÿíò-Óõàà” ðåñòîðàíûã “Ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ ãàçàð”-ò øèëæ¿¿ëñýí.
1990 îíû àðä÷èëñàí õºäºë㺺í íü Ìîíãîëä îëîí øèíý ººð÷ëºëò àâ÷èðñàí. ÁÍÌÀÓ-ûí ÑíÇ-èéí 1990 îíû 7-ð ñàðûí 6-íû ºäðèéí 368 òîîò òîãòîîëîîð “Ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ ãàçàð”-ûã “Ãàäààäûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí íýãòãýë” áîëãîí ººð÷èëñºí, ãýõäýý ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë áà çîðèëãî íü ºìíºõ “Ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ ãàçàð”-ûíõòàé õàðüöóóëàõàä îíöûí ÿëãààã¿é áàéñàí áàéíà. Ýíý íýãòãýë íü æèë õàãàñ îð÷èì îðøèí òîãòíîñîí ãýæ áîëíî. Òóñ íýãòãýëèéí õàðúÿàíû “Æóóë÷èí” ï¿¿ñ, “Áàÿíãîë”, “Óëààíáààòàð”, “×èíãèñ” çî÷èä áóóäëóóä, ªìíºãîâü, Òýðýëæ, Õóæèðòûí æóóë÷íû áààçóóä, àâòî áààç, îëîí óëñûí ãàëò òýðãýýð çîð÷èã÷äîä áèëåò õóäàëäàõ òºâ çýðýã íýãæ¿¿ä íü öºì áèå äààñàí àæ àõóéí òîîöîîí äýýð àæèëëàäàã áàéñàí íü òóñ íýãòãýëèéã õóâü÷èëàõàä äºõºì áîëãîñîí.
ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðûí ºì÷ õóâü÷ëàëûí êîìèññûí 1991 îíû 12-ð ñàðûí 11-íèé 26 òîîò òîãòîîëîîð “Æóóë÷èí” íýãòãýëèéã õóâüöààò êîìïàíè áîëãîí ººð÷èëæ, õóâü÷èëàõàä 6 áèå äààñàí àæ àõóéí íýãæ ¿¿ññýí áàéíà. Ýíý ººð÷ëºëòèéí ãîë îíöëîã íü:
1. ªì÷ëºëèéí àãóóëãà, õýëáýð ýðñ ººð÷ëºãäºæ, òºðèéí ºì÷ººñ õóâèéí ºì÷èä øèëæñýí,
2. Ìîíãîëä àÿëàë æóóë÷ëàëûã íýã áàéãóóëëàãà îëîí æèë äàíãààð ýðõëýí óóë ñàëáàðûã òºðèéí ºìíººñ òºëººëæ áàéñàí íü òºãñãºë áîëæ, èíãýñíýýð ¿íýí õýðýãòýý àÿëàë æóóë÷ëàë íýã õýñýã òºðèéí çîõèöóóëàëòã¿é áîëñîí,
3. Øèíýýð áàéãóóëàãäñàí “Æóóë÷èí” ÕÊ-ä Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí òýðã¿¿ëýõ áàéãóóëëàãûí áàéð ñóóðü, íýð õ¿íäèéã õàäãàëæ ¿ëäýõ ¿¿ðýã õàðèóöëàãà íîîãäñîíä îðøèíî.
¯íäñýíäýý 1950-ààä îí ãýõýä Ìîíãîë óëñàä äýëõèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí õàÿëãà òîäîðõîé õýìæýýãýýð ìýäðýãäýæ ýõýëñýí áºãººä þóíû ºìíº ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí óëñóóäûí æóóë÷äûã õ¿ëýýí àâàõ àñóóäàë òàâèãäñàí áàéíà. Òýð ¿åèéí àëáàí ¸ñíû çàðèì áàðèìò áè÷ã¿¿äýä äóðäñàíààñ ¿çâýë ýíý àñóóäàë õýä õýäýí ó÷èð øàëòãààíààñ ¿¿äýí ãàð÷ýý. ¯¿íä:
1. Ìîíãîë óëñûí ãàäààä õàðèëöàà ºðãºæñºíººð òóñ îðîíä ãàäààäààñ èðýã÷èä, ìºí äàéðàí ºíãºðºã÷èä íýìýãäñýí,
2. Ìîíãîë óëñ íü îëîí óëñûí òºìºð çàìûí õàðèëöààíä õàìðàãäàæ, ñ¿ëæýýíä íü õîëáîãäñîíîîð æóóë÷äûí òýýâðèéí ¿éë÷èëãýýã õàíãàõ áîëîìæ òîäîðõîé õýìæýýãýýð á¿ðäñýí, ìºí ýíý ¿åä àãààðûí òýýâðèéí õàðèëöàà ÷ íýìýãäñýí áàéíà,
3. Ìîíãîëîîñ ãàäààäàä çîð÷èã÷äûí òîî íýìýãäñýí,
4. Òóõàéí ¿åèéí ñîöèàëèñò ãýãäýõ çàðèì îðíóóäàä àÿëàë æóóë÷ëàë ýð÷èìòýé õºãæèæ, ýäèéí çàñãèéí õóâüä àøèãòàé, óëñ òºðèéí õóâüä íàéðàìäàë, õàìòûí àæèëëàãààíä ÷ çîõèõ õóâü íýìðýý îðóóëàõ ñàëáàð áîëæ áàéâ. Ìîíãîë óëñ ýäãýýð îðíóóäòàé íèéãìèéí áàéãóóëàë, óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, ¿çýë ñóðòëûí õóâüä íýã òîãòîëöîîíä áàãòàæ áàéñíûõàà õóâüä óã ¿éë ÿâöàä ç¿é ¸ñîîð òàòàãäàæ îðñîí áàéíà.
Äýýðõè ãàäààä, äîòîîä õ¿÷èí ç¿éëñ íü Ìîíãîëä àÿëàë æóóë÷ëàëûí áàéãóóëëàãà ¿¿ñ÷ áàéãóóëàãäàõ íºõöºë áîëîëöîîã á¿ðä¿¿ëæýý.
Ìîíãîë îðîíä àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ àíõíû àëõàì íü ìàòåðèàëëàã áààç, õ¿í õ¿÷íèé àñóóäàë áàéñàí þì. ÁÍÌÀÓ-ûí ÑíÇ-èéí øèéäâýðýýð 1954 îíû 8-ð ñàðä “Àëòàé” çî÷èä áóóäàë, “Àëòàé” ðåñòîðàíûã íýãòãýæ Õóäàëäààíû ÿàìàíä õàðúÿàëóóëàõ øèéäâýð ãàð÷ýý. “Àëòàé” çî÷èä áóóäàë íü äýýä çýðýãëýëèéí 4, 1-ð çýðýãëýëèéí 8, ýíãèéí 48, íèéò 60 ºðººòýé, “Àëòàé” ðåñòîðàí íü 100 õ¿íä çýðýã ¿éë÷ëýõ õ¿÷èí ÷àäàëòàé, çî÷èä áóóäàë, ðåñòîðàíä íèéò 50-èàä àæèëëàãñàäòàé, òýð ¿åäýý õàìãèéí òîì áºãººä îð÷èí ¿åèéí öîãöîëáîð áàéëàà.
1954 îíû 10-ð ñàðûí 2-íä ÑíÇ-ººñ òîãòîîë ãàðãàñíààð Õóäàëäààíû ÿàìíû äýðãýä íèéò 107 àæèëëàãñàäòàé “Æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ òîâ÷îî” áàéãóóëàãäàæ, þóíû ºìíº “Àëòàé” çî÷èä áóóäàë, ðåñòîðàíû àæëûã øóóä ýðõëýõ áîëæýý. 1955 îíû ñ¿¿ëýýñ óã òîâ÷îîã ºðãºòãºõ àñóóäàë òàâèãäñàí áàéíà, ýíý íü ãàäààäààñ Ìîíãîë óëñàä èðýõ ãàäààäûí æóóë÷äûí òîî íýìýãäñýí, óã òîâ÷îî íü ìàòåðèàëëàã áààç, çîõèîí áàéãóóëàëò, ýðõ ìýäýë áîëîí õ¿í õ¿÷íèé õóâüä ãàäààä, äîòîîäûí õóâü õ¿í, áàéãóóëëàãóóäòàé ÿíç á¿ðèéí àñóóäëààð õàðèëöàõ, ãýðýý õýëýëöýýð õèéõýýñ ýõëýýä òàâèãäàæ áóé îëîí çîðèëòûã áèå äààí õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áàéñàíòàé õîëáîîòîé þì. ÁÍÌÀÓ-ûí ÑíÇ-ººñ óã áàéäëûã õàðãàëçàí ¿çýæ 1955 îíû 12-ð ñàðûí 24-íä “Ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ ãàçàð”-ûã áàéãóóëàõ òóõàé òîãòîîë ãàðãàæýý. Óã áàðèìò áè÷èãò òóñ ãàçðûí 2 ¿íäñýí ¿¿ðãèéã “à) Ãàäààäààñ Ìîíãîëä èðýõ æóóë÷èä, ººðèéí óëñààñ ãàäààäàä ÿâàõ æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõèéí òóëä ãàäààäûí æóóë÷íû áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí àæèëëàõ, á) Ãàäààäààñ òóñ óëñàä èðýõ áà ÿâàõ æóóë÷äàä òºìºð çàìûí áîëîí íèñýõ îíãîöíû áèëåòèéã õóäàëäàí àâ÷ ºãºõ” õýìýýí òîäîðõîéëñîí áàéíà.
1956 îíû 6-ð ñàðä ÇÕÓ-ûí Á¿õ õîëáîîòûí Èíòóðèñò íèéãýìëýãòýé æóóë÷èí ñîëèëöîõ áà îëîí óëñûí òºìºð çàìààð çîð÷èã÷äûí áàðèìò áè÷ãèéã õàðèëöàí õóäàëäààëàõ òóõàé ãýðýý áàéãóóëñíû äàãóó àíõíû 15 æóóë÷èí ÇÕÓ-ààñ 7-ð ñàðûí 20-íä èðæ, õî¸ð ÷èãëýëýýð 9 õîíîã æóóë÷èëæýý. ̺í òèéì ãýðýýã ÁÍÕÀÓ, ÁÍÀÃÓ, ÁÍÓÀÓ, ÁÍÑ×Ó-óóäòàé õèéñýí áàéíà. Ýíý ¿åýñ “Æóóë÷èí” ãýäýã íýðýýð óã ãýðýýí¿¿äýä àíõ òýìäýãëýãäæýý. 1956 îíû 10-ð ñàðä Ïðàã õîòîä áîëñîí “Ñîöèàëèñò îðíóóäûí æóóë÷íû áàéãóóëëàãóóäûí àíõäóãààð õóðàë”-ä Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä îðîëöñîí íü “Ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ ãàçàð”-ûí õóâüä àÿëàë æóóë÷ëàëûí àñóóäëààðõè àíõíû îëîí óëñûí ÷àíàðòàé ¿éë àæèëëàãàà áàéëàà. 1956 îíîîñ ýõëýýä Ôðàíö, Àíãëè, ßïîí, Àìåðèê çýðýã îðíóóäààñ æóóë÷íû àñóóäëààð áè÷èã çàõèäàë, öàõèëãààí õ¿ëýýí àâàõ áîëîâ. Ãýâ÷ ýäãýýð îðíû æóóë÷èä ¿¿íýýñ íýëýýä õîæóó Ìîíãîëä èðñýí, ó÷èð íü äýýðõè îðíóóäààñ ¿çýæ ñîíèðõîõ ç¿éë, áàéð, õîîë, óíàà, ìàðøðóò, õóãàöàà, æóóë÷ëàëûí õýëáýð, ¿íý, âèç áà ãààëèéí ä¿ðýì, Ìîíãîëûí áàéãàëü öàã óóð õèéãýýä áóñàä ìýäýýëýë, õîëáîãäîõ ñóðòàë÷èëãààíû ìàòåðèàë, çóðàãò õóóäàñ èëãýýõèéã õ¿ñýæ áàéñàí áîëîâ÷ òóõàéí ¿åèéí “Ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ ãàçàð”-ûí õóâüä øèíý òóòàì áàéãóóëàãäñàí ó÷ðààñ ýíý á¿õíèéã ã¿éöýëä¿¿ëýõ ýäèéí çàñãèéí áîëîëöîî áîëîí õ¿í õ¿÷, äàäëàãà òóðøëàãà äóòìàã áàéñàí þì. Ò¿¿í÷ëýí òóõàéí ¿åä ãàäààäûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãààíä ìºðäºãäºõ ä¿ðýì æóðàì áàéõã¿é, ¿íý òàðèô, çàì ÷èãëýë, õàíãàìæ ¿éë÷èëãýýíèé òîãòîëöîî íàðèéí á¿ðäýýã¿é áàéëàà. Èéìä 1957 îíîîñ îðîí òîîãîî 150 õ¿ðòýë ºñãºæ, àæèëëàãñäûã ãàäààä, äîòîîäîä ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ áîëîí ãàäààäûí ìýðãýæèëòí¿¿äèéã óðüæ àæèëëóóëàõ çýðýã ¿éë àæèëëàãààã ýð÷èìæ¿¿ëæýý. 1957 îíä àíõíûõàà òàéëàíã ãàðãàõàä “Ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ ãàçàð” íü ýíý õóãàöààíä 2.906.979 òºãðºãèéí àæèë ¿éë÷èëãýý õèéæ, 280.081 òºãðºãèéí àøèã îëñîí áàéâ. “Àëòàé” çî÷èä áóóäàë 4400 îð÷èì çî÷èí õ¿ëýýæ àâñíû èõýíõè íü ãàäààä, äîòîîäûí çî÷èä òºëººëºã÷èä, õóðàë çºâëºãººíä îðîëöîã÷èä áàéëàà.
1957 îíîîñ ýõëýí æóóë÷íû ìàðøðóò òîãòîîõ îðîëäëîãóóä ãàð÷ ýõýëñýí áºãººä 1958 îíû 10-ð ñàðä ãàäààä, äîòîîäûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿íý òàðèôèéã øèíý÷ëýí òîãòîîæýý. Óã òàðèôààð æóóë÷ëàëûí 1, 2, 3 ãýñýí çýðýãëýë á¿õèé ãóðâàí ÷èãëýë áàéõ, òýäãýýð íü çýðýãëýë, ÷èãëýëýýñ õàìààð÷ õàðèëöàí àäèëã¿é ¿íýòýé áàéõààð òîãòîîæýý. Ýíý ¿åä “Ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ ãàçàð” íü àæèë ¿éë÷èëãýýíèéõýý ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøãèéã íàðèéí òîîöîæ, ¿íý òàðèôèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîæ ÷àäààã¿é áàéñàí, òóõàéí ¿åèéí ¿çýë ñóðòëûí íºëººãººð óëñ îðíûõîî õºãæèë äýâøëèéã ñóðòàë÷èëàõûã àøèã îëîõîîñ èë¿¿ä ¿çýõ õàíäëàãà õ¿÷òýé áàéñàí, æóóë÷íû ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðýý, òîî, íýð òºðºë õÿçãààðëàãäìàë áàéñàí çýðãýýñ øàëòãààëæ çàðèì æèë àëäàãäàëòàé àæèëëàæ áàéëàà. Ãýâ÷ ààæìààð àøèã õººõã¿é ãýñýí áàéð ñóóðèíààñ õºíäèéð÷ àÿëàë æóóë÷ëàëûí ýäèéí çàñãèéí à÷ õîëáîãäëûã çîõèõ ¸ñîîð îéëãîæ ýõýëñýí áàéíà.
1958 îíû 9-ð ñàðä Áîëãàðèéí Âàðíà õîòîä áîëñîí ñîöèàëèñò îðíóóäûí æóóë÷íû áàéãóóëëàãóóäûí 2-ð áàãà õóðëààð Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èéã àíõ óäàà ÎÓ-ûí ýíý áàéãóóëëàãûí ã¿éöýòãýõ õîðîîíû ãèø¿¿íýýð ñîíãîæýý. 1959 îíîîñ Ìîíãîë îðíû áàéãàëü, àí àìüòàí, àðä ò¿ìíèé àæ àìüäðàëûã õàðóóëñàí çóðàãò õóóäàñ áýëòãýí õýâë¿¿ëýõ àæëûã ýõýëñýí. ̺í ãàäààäààñ àí÷èí æóóë÷èí õ¿ëýýæ àâàõ ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã òàâüæ, ÿìàð àí àãíóóëàõ, àãíóóðûí ¿íý òàðèô ÿìàð áàéõ çýðýã àñóóäëûã àíõ óäàà òóñãàñàí áàéíà.
Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ìàòåðèàëëàã áààçûã ºðãºòãºõ çîðèëãîîð “Óëààíáààòàð” çî÷èä áóóäëûã 1958 îíîîñ ýõëýí áàðèóëæ, 1961 îíû 7-ð ñàðä àøèãëàëòàíä îðóóëæýý. Òýð ¿åèéí áàðèìòààñ ¿çýõýä ýíý áóóäëûã áàðèõàä 45.785.225 òºãðºãèéí õºðºí㺠îðóóëàëò õèéñýí àæýý.
1962 îíä ÀÍÓ-ààñ 2 ýýëæýýð 40 æóóë÷èí àâàõ ãýðýý õèéæ, ò¿¿íýýñ 21 íü èðñýí íü ºðíºäèéí îðíóóäààñ àíõ óäàà ãðóïïýýð èðñýí æóóë÷èä áàéëàà. Ýíý ¿åýñ Àìåðèê, Ôðàíö, Øâåéöàðü, ÕÁÍÃÓ, Àíãëè, ßïîí, Ãîëëàíä, Øâåä çýðýã îðíûæóóë÷íû áàéãóóëëàãóóä ººðñäèéí òºëººëºã÷ºº èëãýýæ, æóóë÷èí èð¿¿ëýõ áîëîìæèéã ñóäàëæ áàéñàí ìýäýý áèé. ̺í ýíý îíä æóóë÷íû ¿íý òàðèôèéã 2 çýðýãëýëòýé áîëãîæ, øèíý÷èëýí òîãòîîñîí áàéíà.
1964 îíä ªìíºãîâüä 10 îð÷èì ãýð áàðüæ, æóóë÷íû ò¿ð áààç áàéãóóëñàí íü Ìîíãîëûí æóóë÷íû áààçûí ýõëýë áàéëàà. 1965 îíä Ìåêñèêò áîëñîí Äýëõèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí àëáàí ¸ñíû áàéãóóëëàãûí 19-ð ÷óóëãàíä Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä àíõ óäàà îðîëöæýý. 1966 îíä Èòàëè, Ìåêñèêýýñ òóñ á¿ð 2 àí÷èí èðñýí íü Ìîíãîëä àí õèéñýí 2 äàõü ãðóïï áîëñîí áàéíà. Ýíý ¿åä ÓÁ õîò îð÷èì, Òýðýëæ, Ñîíãèíî, Ѻãíºãºðèéí àìðàëòóóä, ªìíºãîâü àéìãèéí ¨ëûí àì, Õóæèðòûí àìðàëò, Õàðõîðèí – Ýðäýíýçóó, Óëààí öóòãàëàí çýðýã àÿëàëûí ÷èãëýë¿¿ä á¿ðýëäýæ ýõëýýä áàéâ. 1967 îíä Àðõàíãàé àéìãèéí Òýðõèéí öàãààí íóóð, ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàÿí-Óëààí ñóì çýðýã ãàçàðò æóóë÷íû ò¿ð áààçóóäûã áàéãóóëñàí áîëîâ÷ ýäèéí çàñãèéí à÷ õîëáîãäîë áàãàòàé áàéñàí ó÷ðààñ òàòàí áóóëãàæýý. Õàðèí Òýðýëæ, ªìíºãîâèéí æóóë÷íû áààçóóäûã áàðüæ äóóñãàâ. Ýíý ¿åýñ “Ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ ãàçàð”-ûí ¿éë àæèëëàãàà á¿ðýí òºëºâøèæ, àøèã îðëîãî íýìýãäýæ ýõýëñýí áàéíà.
Õàðèí ýíý ¿åýñ Ìîíãîëä èðæ áóé ãàäààäûí æóóë÷èä, òýäãýýðò ¿éë÷ëýõ ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîéãîîð íóòãèéí àðä ò¿ìíýýñ äóðã¿éöýõ, óëìààð ýñýðã¿¿öýõ õàíäëàãà ãàð÷ ýõýëñýí. ¯¿íèé ó÷èð øàëòãààí íü:
1. Àí õèéëãýõ òàëààð îðîí íóòàãòàé íü ãýðýý õèéäýãã¿é, èéìä ýâäýð÷ ìóóäñàí ýìýýë çýðýã ýäëýëèéí ¿íèéã òºëäºãã¿é,
2. Îðîí íóòàãò îðëîãî îðäîãã¿é,
3. Æóóë÷äàä ¿éë÷èëñýí îðîí íóòãèéí èðãýäýä àøèãã¿é,
4. Àí÷èí æóóë÷èä íýã ãàçàðò îëíîîð èðæ àí õèéñýí, îëîí óäàà áóóäñàí, øàðõäóóëæ àëäñàí çýðýã øàëòãààíààñ àí àìüòàä íü äàéæñàí çýðýã ÿâäàë áàéëàà.
Èéìä “Ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ ãàçàð” àãíóóðûí íººö õýìæýýã òîãòîîõ, îðîí íóòàãò îðëîãîîñ òîäîðõîé õóâü íîîãäóóëàõ, àí àìüòäûã õàìãààëàõ çýðýã õýä õýäýí àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí. Ýíý ¿åä õàìãèéí îëîí æóóë÷èí èð¿¿ëæ áàéñàí óëñ áîë ÇÕÓ, ÀÍÓ, ÁÍÀÃÓ, Ôðàíö, ÕÁÍÃÓ, ×åõîñëîâàê áàéëàà.
1975 îíûã Äýëõèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí áàéãóóëëàãààñ “ªìíºä àçèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí æèë” áîëãîí çàðëàñàí áºãººä ýíý îíä Ìîíãîë îðîíä ªìíºä àçèéí á¿ñèéí îðíóóäûí æóóë÷íû êîìèññûí ýýëæèò õóðàë áîëæ, 5 îðîí îðîëöæýý. Åð íü 1970-ààä îíä Ìîíãîëûí æóóë÷íû áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷èä æèëä 5-8 õóðàë, çºâëºãººíä îðîëöîæ, 10 ãàðóé îðíîîð ÿâæ, 30 øàõàì îðîíòîé æóóë÷íû ãýðýý õèéæ áàéâ. ̺í 20-èîä îðíû æóóë÷íû áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷äèéã õ¿ëýýí àâ÷ áàéëàà. 1976 îíä àíõ Ìýäýýëýë, ñóðòàë÷èëãààíû õýëòñèéã 3 õ¿íèé îðîí òîîòîé áàéãóóëñàí áºãººä óã õýëòñýýñ àíãëè, îðîñ õýë äýýð 4 òºðëèéí òàíèëöóóëãà áýëòãýñíýýñ ãàäíà 20 ãàðóé íýð òºðëèéí áýëýã äóðñãàëûí áà ñóðòàë÷èëãààíû ìàòåðèàëûí ýõ áýëòãýæ ¿éëäâýðëýñýí áàéíà.
1978 îíä àí÷èí æóóë÷íààñ àâàõ ¿íý òàðèôèéã íýìýãä¿¿ëñíýýð ºìíº íü 1975 îíû òàðèôààð íýã àí÷íààñ 5.7 ìÿíãàí àì.äîëëàð îëäîã áàéñàí áîë 1979 îíîîñ 9.5 ìÿíãàí àì.äîëëàð îëîõ áîëæýý. Ýíý òàðèô 1981 îíä ìºí 10-15 õóâèàð íýìýãäñýí áàéíà.
1982 îíä ÑíÇ-èéí 386 òîîò òóøààëààð Íèéòèéí àæ àõóéí ¿éë÷èëãýýíèé ÿàìíû õàðúÿàíä áàéñàí “Áàÿíãîë” çî÷èä áóóäëûã “Ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ ãàçàð”-ûí õàðúÿàíä øèëæ¿¿ëñíýýð áóóäàë, îðíû õ¿ðýëöýýã íýìýãä¿¿ëæ äàðàà îíä íü 576 àí÷èí æóóë÷èí èë¿¿ àâàõ áîëîìæòîé áîëæýý. ̺í 1986 îíä “Áóÿíò-Óõàà” ðåñòîðàíûã “Ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ ãàçàð”-ò øèëæ¿¿ëñýí.
1990 îíû àðä÷èëñàí õºäºë㺺í íü Ìîíãîëä îëîí øèíý ººð÷ëºëò àâ÷èðñàí. ÁÍÌÀÓ-ûí ÑíÇ-èéí 1990 îíû 7-ð ñàðûí 6-íû ºäðèéí 368 òîîò òîãòîîëîîð “Ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ ãàçàð”-ûã “Ãàäààäûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí íýãòãýë” áîëãîí ººð÷èëñºí, ãýõäýý ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë áà çîðèëãî íü ºìíºõ “Ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ ãàçàð”-ûíõòàé õàðüöóóëàõàä îíöûí ÿëãààã¿é áàéñàí áàéíà. Ýíý íýãòãýë íü æèë õàãàñ îð÷èì îðøèí òîãòíîñîí ãýæ áîëíî. Òóñ íýãòãýëèéí õàðúÿàíû “Æóóë÷èí” ï¿¿ñ, “Áàÿíãîë”, “Óëààíáààòàð”, “×èíãèñ” çî÷èä áóóäëóóä, ªìíºãîâü, Òýðýëæ, Õóæèðòûí æóóë÷íû áààçóóä, àâòî áààç, îëîí óëñûí ãàëò òýðãýýð çîð÷èã÷äîä áèëåò õóäàëäàõ òºâ çýðýã íýãæ¿¿ä íü öºì áèå äààñàí àæ àõóéí òîîöîîí äýýð àæèëëàäàã áàéñàí íü òóñ íýãòãýëèéã õóâü÷èëàõàä äºõºì áîëãîñîí.
ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðûí ºì÷ õóâü÷ëàëûí êîìèññûí 1991 îíû 12-ð ñàðûí 11-íèé 26 òîîò òîãòîîëîîð “Æóóë÷èí” íýãòãýëèéã õóâüöààò êîìïàíè áîëãîí ººð÷èëæ, õóâü÷èëàõàä 6 áèå äààñàí àæ àõóéí íýãæ ¿¿ññýí áàéíà. Ýíý ººð÷ëºëòèéí ãîë îíöëîã íü:
1. ªì÷ëºëèéí àãóóëãà, õýëáýð ýðñ ººð÷ëºãäºæ, òºðèéí ºì÷ººñ õóâèéí ºì÷èä øèëæñýí,
2. Ìîíãîëä àÿëàë æóóë÷ëàëûã íýã áàéãóóëëàãà îëîí æèë äàíãààð ýðõëýí óóë ñàëáàðûã òºðèéí ºìíººñ òºëººëæ áàéñàí íü òºãñãºë áîëæ, èíãýñíýýð ¿íýí õýðýãòýý àÿëàë æóóë÷ëàë íýã õýñýã òºðèéí çîõèöóóëàëòã¿é áîëñîí,
3. Øèíýýð áàéãóóëàãäñàí “Æóóë÷èí” ÕÊ-ä Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí òýðã¿¿ëýõ áàéãóóëëàãûí áàéð ñóóðü, íýð õ¿íäèéã õàäãàëæ ¿ëäýõ ¿¿ðýã õàðèóöëàãà íîîãäñîíä îðøèíî.
No comments:
Post a Comment