Áèå äààëòûí ñýäâ¿¿ä

1. Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ò¿¿õýí õºãæèë, ¿å øàòóóä áà òîìîîõîí òºëººëºã÷èä /Ì.Ïîëî, Ï.Êàðïèíè, Â.Ðóáðóê áà áóñàä/
   
2. Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí õºãæëèéí ºíººãèéí áàéäàë, õýòèéí òºëºâ
   
3. Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ãîë ÷èãëýë¿¿ä, æóóë÷äûí á¿òýö
   
4. Ìîíãîë îðíû ãàçàðç¿éí áàéðëàë àÿëàë æóóë÷ëàëä íºëººëºõ íü
   
5. Ìîíãîë îðíû óóð àìüñãàë àÿëàë æóóë÷ëàëä íºëººëºõ íü
   
6. Äàðõàí öààçòàé ãàçðóóäûí áàéðøèë, àÿëàë æóóë÷ëàëä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã
   
7. Áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðóóäûí áàéðøèë, àÿëàë æóóë÷ëàëûí à÷ õîëáîãäîë
   
8. Ìîíãîë îðíû ðàøààí óñ àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººö áîëîõ íü
   
9. Ìîíãîë îðíû àãóéí òàðõàëò, àíãèëàë, àÿëàë æóóë÷ëàëûí à÷ õîëáîãäîë
   
10. Ìîíãîë îðíû ãàäàðãûí óñ, óñàí àÿëàë õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæ
    
11. Ìîíãîë îðíû ïàëåîíòîëîãèéí îëäâîðóóä, ò¿¿íèéã àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãààíä òàòàí îðóóëàõ íü
    
12. Ìîíãîë îðíû àìüòíû àéìàã, àãíóóðûí àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ íººö áîëîìæ
    
13. Ìîíãîë÷óóäûí áàéãàëü õàìãààëàõ óëàìæëàëò çàí ¿éë¿¿ä
    
14. Àÿëàë æóóë÷ëàë äàõü áàéãàëü õàìãààëàëûí àñóóäàë
    
15. Ìîíãîëûí óðàí áàðèëãûí äóðñãàëóóä, ýðòíèé õîò ñóóðèí àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººö áîëîõ íü
    
16. Ìîíãîëä í¿¿äëèéí ñî¸ë, àõóéä òóëãóóðëàí àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ íü
    
17. Ìîíãîë îðíû ìóçåéíóóä àÿëàë æóóë÷ëàëûí íººö áîëîõ íü
    
18. Ìîíãîë îðíû æóóë÷íû áààçóóäûí õºãæèë áàéðøèë, õýòèéí òºëºâ
    
19. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàð, óëèðàë òîîöîõ àðãà÷ëàë, Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí óëèðëûí áàéäàë, íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñ, óðòàñãàõ àðãà çàì
    
20. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàëáàðûí ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èí áýëòãýõ òîãòîëöîîíû ºíººãèéí áàéäàë
    
21. Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàëáàðûí ýðõ ç¿éí îð÷èí
    
22. Ìîíãîëä àÿëàë æóóë÷ëàëûã á¿ñëýí õºãæ¿¿ëýõ ¿çýë áàðèìòëàëóóä, òýäãýýðèéí îíöëîã
    
23. Event ¿éë àæèëëàãààíû çîðèëãî, à÷ õîëáîãäîë, Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ãîëëîõ event-¿¿ä
    
    

Õè÷ýýë 8. Õºòº÷ - òàéëáàðëàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò

Ìîíãîë óëñûí “Àÿëàë æóóë÷ëàëûí òóõàé õóóëèíä çààñíààð "õºòº÷-òàéëáàðëàã÷" ãýæ àÿëàë æóóë÷ëàëûí õºòºëáºðèéí äàãóó æóóë÷èíä ãàçàð÷ëàí, îð÷óóëãà, òàéëáàð õèéõ õóâü õ¿íèéã õýëäýã.

Äàðààõü øààðäëàãûã õàíãàñàí õóâü õ¿í õºòº÷-òàéëáàðëàã÷èéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæ áîëíî:
- Ìîíãîë Óëñûí èðãýí áàéõ;
- íýã áóþó ò¿¿íýýñ äýýø ãàäààä õýë ýçýìøñýí, õºòº÷- òàéëáàðëàã÷èéí ñóðãàëòàä õàìðàãäàæ ãýð÷èëãýý àâñàí, ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààð õºòº÷-òàéëáàðëàã÷èéí àíãèëàë, çýðýãëýëýý òîãòîîëãîñîí áàéõ;
- õºòº÷-òàéëáàðëàã÷èéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõýä ýð¿¿ë ìýíäèéí õóâüä òýíöñýí áàéõ.

Õºòº÷-òàéëáàðëàã÷ íü äàðààõ ýðõ, ¿¿ðýãòýé:
- àÿëàë æóóë÷ëàëûí òóõàéí áàéãóóëëàãààñ áàòàëñàí õºòºëáºðèéí äàãóó æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ, òýäíèé àþóëã¿é áàéäëûã óðüä÷èëàí ñýðãèéëæ, õàíãóóëàõ;
- æóóë÷äàä ¿éë÷èëæ áàéõ õóãàöààíäàà àÿëàë æóóë÷ëàëûí òóõàéí áàéãóóëëàãà áîëîí ººðèéí íýð á¿õèé õºòº÷-òàéëáàðëàã÷èéí òýìäãèéã èë ç¿¿õ;
- Ìîíãîë Óëñûí íèéãýì ýäèéí çàñàã, òºðèéí áàéãóóëàë, áàéãàëü, ò¿¿õ, ñî¸ë, àðä ò¿ìíèé çàí çàíøëûí òàëààð æóóë÷äàä áîäèò ìýäýýëýë ºãºõ, óëñ, õóâü õ¿í, áàéãóóëëàãûí íóóöàä õàìààðàõ ìýäýýëëèéí íóóöûã çàäðóóëàõã¿é áàéõ;
- ¿éë÷èëãýýíèéõýý ÿâöàä ººðèéí áóðóóãààñ æóóë÷èíä áîëîí àÿëàë æóóë÷ëàëûí òóõàéí áàéãóóëëàãàä ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã àðèëãàõ.

Õºòº÷-òàéëáàðëàã÷ íü æóóë÷äààñ øàí õàðàìæ øààðäàõ, àÿëàë æóóë÷ëàëûí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõèéã õîðèãëîíî.

Àÿëàë æóóë÷ëàëûí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà íü ýíý õóóëèéí 12.1-ä çààñàí øààðäëàãûã õàíãàñàí õóâü õ¿íèé õºòº÷-òàéëáàðëàã÷èéí àíãèëàë, çýðýãëýëèéã òîãòîîíî. Ýíýõ¿¿ ¿éë àæèëëàãàà íü Çàì, òýýâýð, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéäûí 2005 îíû 102 äóãààð òóøààëààð áàòëàãäñàí ”Õºòº÷ òàéëáàðëàã÷èéí àíãèëàë, çýðýãëýë òîãòîîõ æóðàì”-ààð çîõèöóóëàãääàã.

Óã æóðàìä çààñíààð õºòº÷-òàéëáàðëàã÷èéí àíãèëàë, çýðýãëýë òîãòîîõ øàëãàëò àâàõ ¿éë àæèëëàãààã Çàì, òýýâýð, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéäûí òóøààëààð áàòëàãäñàí øàëãàëòûí êîìèññ çîõèîí áàéãóóëíà.

Øàëãàëòàíä îðîõûí ºìíº òóõàéí õ¿í Õºòº÷-òàéëáàðëàã÷èéí ò¿ð ñóðãàëòàíä õàìðàãäñàí áàéõ ¸ñòîé. Óã õºòº÷-òàéëáàðëàã÷èéí ò¿ð ñóðãàëòûã ñóðãàëòûí õºòºëáºðºº Çàì, òýýâýð, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàìíû Àÿëàë æóóë÷ëàëûí áîäëîãî, çîõèöóóëàëòûí ãàçðààð áàòëóóëæ, àëáàí ¸ñíû çºâøººðºë àâñàí àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà çîõèîí áàéãóóëäàã.

Õºòº÷-òàéëáàðëàã÷èéí ñóðãàëòûí õºòºëáºð íü Ìîíãîë Óëñûí ò¿¿õ, àðõåîëîãè, áàéãàëü, ãàçàð ç¿é, ýêîëîãè, ñî¸ë, ¸ñ çàíøèë, óãñààòíû ç¿é, õóóëü òîãòîîìæ, õàðèëöààíû ñî¸ë, ýìíýëãèéí àíõíû òóñëàìæ, ãàäààä õýëíèé ìýäëýã, óð ÷àäâàð, äàäëàãà ãýñýí õýñãýýñ òîãòîíî.

Õºòº÷-òàéëáàðëàã÷èéã ¯íäýñíèé áà Òóñãàé àÿëëûí ãýæ 2 àíãèëíà. ¯íäýñíèé àÿëëûí õºòº÷-òàéëáàðëàã÷èä àíãèëàë, çýðýãëýë òîãòîîõ øàëãàëòûí ä¿í, àæëûí òóðøëàãà, àæèëëàñàí æèë, ãàäààä õýëíèé áîëîí åðºíõèé ìýäëýã, óð ÷àäâàð çýðãèéã õàðãàëçàí 1, 2-ð çýðýãëýëèéí àëü íýãèéã îëãîíî. Òóñãàé àÿëëûí õºòº÷-òàéëáàðëàã÷èä òóõàéí ñàëáàðûí ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí òîäîðõîéëîëòûã ¿íäýñëýí ¿íýìëýõ, ýíãýðèéí òýìäãèéã îëãîíî.

¯íäýñíèé àÿëëûí õºòº÷-òàéëáàðëàã÷ íü äàðààõ ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëíà. ¯¿íä:
- Àÿëàë æóóë÷ëàëûí áàéãóóëëàãûí áàòàëñàí õºòºëáºðèéí äàãóó æóóë÷äûã àÿëóóëæ, òýäíèé òàâ òóõ, àþóëã¿é áàéäëûã õàíãóóëàõ.
- Æóóë÷äàä ãàçàð÷ëàí ñîíèðõîëòîé ¿çìýð, ¿çýñãýëýí, ìóçåé, ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëò ãàçàð, áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçðóóäûã òàíèëöóóëàõ.
- Àðä ò¿ìíèé ¸ñ çàíøèë, àæ àìüäðàë, ñî¸ëûã òàéëáàðëàí òàíèëöóóëàõ, æóóë÷äàä Ìîíãîë Óëñûí íèéãýì, óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí òàëààð ¿íýí çºâ ìýäýýëýë ºãºõ.
- Æóóë÷èí õ¿ëýýí àâàõ, ¿äýõ, áàéðëóóëàõ, õîîëëîõ, íèéãýì ñî¸ëûí àðãà õýìæýýíä îðîëöóóëàõ, ¿çâýð ¿éë÷èëãýýíèé òîîöîî õèéõ, æóóë÷èä áîëîí òýäíèé à÷àà òýýøèéã òýýâýðëýõ, õóäàëäàà õèéõ çýðýã æóóë÷èäòàé õîëáîîòîé àñóóäàëä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ.

Äýýð äóðäñàí ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëàõûí òóëä äîîðõè ç¿éëñèéã á¿ðýí ìýäýõ ¸ñòîé. ¯¿íä:
- Äýëõèé íèéòýýð ò¿ãýýìýë õýðýãëýãääýã õýëíèé àëü íýãèéã á¿ðýí ýçýìøñýí áàéõ. ¯¿íä: àíãëè, õÿòàä, ÿïîí, ãåðìàí, ôðàíö, ñîëîíãîñ, èñïàíè, èòàëè ãýõ ìýò.
- Ìîíãîë îðíû àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ íóòãèéí áàéãàëü, ãàçàð ç¿é, ò¿¿õ, ò¿¿õèéí äóðñãàëò ãàçðóóä, õîâîð ¿çìýð¿¿ä, ñî¸ë óðëàã, çàí çàíøëûí òàëààð ã¿íçãèé ìýäëýãòýé, ýìíýëãèéí àíõíû òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé áàéõ.
- Àÿëàë æóóë÷ëàëûí àñóóäàëòàé õîëáîãäîõ çîõèõ õóóëü òîãòîîìæ, ä¿ðýì æóðìûí ìýäëýãòýé áàéõ, õºòº÷-òàéëáàðëàã÷ààð 5-ààñ äîîøã¿é æèë àæèëëàñàí áàéõ.

Õàðèí òóñãàé àÿëëûí õºòº÷-òàéëáàðëàã÷ íü äîîðõè àæèë ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýíý. ¯¿íä:
- Ìîíãîë Óëñûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ íóòàãò àÿëàë æóóë÷ëàëûí ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí áàòàëñàí õºòºëáºðèéí äàãóó æóóë÷äûã äàãàëäàí ¿éë÷èëæ, òýäíèé òàâ òóõ, àþóëã¿é áàéäëûã óðüä÷èëàí ñýðãèéëæ õàíãóóëàõ.
- Àðä ò¿ìíèé ¸ñ çàíøèë, àæ àìüäðàë, ñî¸ëûã òàéëáàðëàí òàíèóëàõ.
- ßâãàí àÿëàë, ìîðü, òýìýý, öàà áóãà, åðäèéí õºñ㺺ð àÿëàõ àÿëàë, áàéãàëü ñîíèðõîã÷äûí àÿëàë, àâòîìàøèí ìîòîöèêë, óíàäàã äóãóé, óñàí áîëîí óóëûí àÿëàë, ìýðãýæëèéí ºíäºð óð ÷àäâàð øààðäñàí áóñàä ñïîðò àÿëàë, ñïîðò áîëîí ìýðãýæëèéí àí õèéõ çýðýã àÿëëûã óäèðäàí çîõèîí ÿâóóëàõ.
- Æóóë÷èí õ¿ëýýí àâàõ ¿äýõ, áàéðëóóëàõ, õîîëëîõ, íèéãýì ñî¸ëûí àðãà õýìæýýíä îðîëöóóëàõ, ¿çâýð ¿éë÷èëãýýíèé òîîöîî õèéõ, æóóë÷èä áîëîí òýäíèé à÷àà òýýøèéã òýýâýðëýõ, õóäàëäàà õèéõ çýðýã æóóë÷èäòàé õîëáîîòîé á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààíä ÷àíàðòàé ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëýõ.

Äýýðõè ¿éë àæèëëàãààã ÿâóóëàõûí òóëä:
- Äýëõèé íèéòýýð ò¿ãýýìýë õýðýãëýãääýã àëü íýã õýëýýð /àíãëè, õÿòàä, ÿïîí, ãåðìàí, ôðàíö, ñîëîíãîñ, èñïàíè, èòàëè ã.ì/ æóóë÷äàä òàéëáàðëàí òàíèóëàõ ÷àäâàðòàé áàéõ.
- Ìîíãîë îðíû àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ íóòãèéí áàéãàëü, ãàçàð ç¿é, ò¿¿õ, ò¿¿õèéí äóðñãàëò ãàçðóóä, õîâîð ¿çìýð¿¿ä, ñî¸ë óðëàã, çàí çàíøëûí òàëààð ã¿íçãèé ìýäëýãòýé, ýìíýëãèéí àíõíû òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé áàéõ.
- Àÿëàë æóóë÷ëàëûí àñóóäàëòàé õîëáîãäîõ çîõèõ õóóëü òîãòîîìæ, ä¿ðýì, æóðìûí ìýäëýãòýé áàéõ, òóñãàé àÿëàëûí õºòº÷-òàéëáàðëàã÷ààð 5- ààñ äîîøã¿é æèë àæèëëàñàí áàéõ.
- Äýýð äóðäñàí ñïîðò àÿëëûí àëü íýã òºð뺺ð ìýðãýøèæ, óð ÷àäâàðûí ¿íýìëýõ àâñàí áàéõ øààðäëàãàòàé.

Õºòº÷-òàéëáàðëàã÷èéí øàëãàëòûã õºòº÷-òàéëáàðëàã÷èéí àíãèëàë, çýðýãëýëä òîõèðñîí ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéí äàãóó åðºíõèé ìýäëýã, ò¿¿õ, ¸ñ çàíøèë, áàéãàëü, ãàçàðç¿é, õóóëü ýðõç¿éí ìýäëýã, ýìíýëãèéí àíõíû òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ áîëîí ãàäààä õýëíèé ÷àäâàð ãýñýí ÷èãëýëýýð òåñò áîëîí àìàí õýëáýðýýð àâíà.

Õºòº÷-òàéëáàðëàã÷ íü äàðààõ çºð÷ëèéã ãàðãàñàí òîõèîëäîëä àíãèëàë, çýðýãëýëèéã áóóðóóëàõ áóþó öóöàëíà. ¯¿íä:
- Àæèë, ¿éë÷èëãýýíèé ¿åä àðõèäàí ñîãòóóðàõ, òàíõàéðàõ, ìàðãàëäàõ çýðãýýð íèéãìèéí õýâ æóðìûí çºð÷èë ãàðãàñàí òîõèîëäîëä;
- Àÿëàë æóóë÷ëàëûí áàéãóóëëàãûí íýð õ¿íäýä õàðøëàõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ, æóóë÷äàä áóðóó òàøàà ìýäýýëýë ºãñºí, ýíý òóõàé æóóë÷äààñ ºðãºäºë ãîìäîë èðñýí òîõèîëäîëä;
- Àæèë ¿éë÷èëãýýíèé äýã æóðàì, ¸ñ æàÿã, çàì, ìàðøðóò, õºòºëáºð, òîãòîîñîí öàã õóãàöààã çºð÷èæ, æóóë÷äàä áîëîí ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãàä óäàà äàðàà õîõèðîë ó÷ðóóëñàí òîõèîëäîëä;
- Õºòº÷-òàéëáàðëàã÷èéí ¿íýìëýõ, òýìäãèéã áóñäàä øèëæ¿¿ëýí àøèãëóóëñàí òîõèîëäîëä

Õè÷ýýë 7. Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿íäñýí á¿ñ¿¿ä

Баруун бүсэд унаган төрхөөрөө байгаа онгон дагшин уулс, хангай, говь цөл хосолсон үзэсгэлэнт сүрлэг байгаль, олон үндэстэн ястны өвөрмөц ахуй, зан үйл, түүх, соёлын эртний дурсгалууд зэрэг дотоод, гадаадын зочид жуулчдыг татах ихээхэн нөөц боломж байна. 1996 онд ЮНЕСКО-гоос Ховд хотын дэргэдэх Ямаат-Улаан гэдэг нүцгэн улаан буурал уул, Манхан сумын нутаг дахь Хойд Цэнхэрийн агуй, мөн дархан цаазат Отгонтэнгэр уулыг “Дэлхийн гайхамшигт үнэт зүйл болох нь” зэрэглэлээр дэлхийн соёлын өвд бүртгэж авсан байна. Мөн 1997 онд Увс нуурын ай савын Дархан цаазтай газрыг дэлхийн шим мандлын нөөц газрын сүлжээнд хамруулан авчээ. Улаангом хотын дэргэдэх Чандмань Улаан уулын археологийн олдвор нь эртний түүх, соёлын нандин өвд зүй ёсоор тооцогддог.

Монгол орны áàðóóí õÿçãààðûí үзэсгэлэнт байгаль, баруун Монголын олон ястны амьдрал ахуй зэргийг сонирхуулах өргөн боломжтой. Зэгс, хулсан шагшуурга дунд завиар аялан, ховор жигүүртэн шувууд болон усны амьтдыг үзэх, загасчлах чиглэлээр Увс нуур, мөн Хар-ус нуурын өмнөд эргээр аялал жуулчлалын бааз байгуулах нөөц байна. ̺í Баян-Өлгий, Ховд, Увс аймгийн Алтай Таван богд, Цамбагарав, Цэнгэл хайрхан, Мөнх хайрхан, Цагаан дэглий, Цагаан шувуут, Түргэний нуруу, Хархираа зэрэг өндөр уулсад уулын спорт, Тэс Түргэн, Хархираа, Хангилцаг зэрэг түргэн урсгалт голуудаар, мөн Ховд аймгийн Хар-ус нуурын хойд эргээр усан спорт хөгжүүлэх боломж бас байна.

Баруун бүсэд түүх-археологийн болон шашин угсаатны зүйн чиглэлийн аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх өргөн боломжòîé.

Хангайн бүс нь түүх, соёлын дургалт болон байгалийн үзэсгэлэнт газрууддаа түшиглэн дотоод, гадаадын аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх маш тохиромжтой нутаг юм.

Хөвсгөл аймагт байгалийн шинжлэл, амралт, шашин, соёл, спортын болон өвөрмөц сонирхлын, Орхон,Булган аймагт бизнес, амралт сувилал, спортын болон морин аяллын, Архангай, Өвөрхангай аймагт түүх, соёл иргэншил, байгаль судлал, амралт сувилал, морин аяллын, Баянхонгор аймагт рашаан, сувилал, спорт аяллыг түлхүү хөгжүүлэх боломжтой.

Мөн одоо бүрдээд байгаа материаллаг бааз дээрээ түшиглэн тэдгээрийг өргөтгөх, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх замаар бүсийн аймгуудыг хамарсан аялал жуулчлалын сүлжээ байгуулах, уг сүлжээг ОХУ-ын Байгаль нуур болон Өвөр монголын аялал жуулчлалын сүлжээнд холбох, аялал жуулчлалын үйлчилгээний чанарыг олон улсын стандартын түвшинд хүргэх нь тулгамдсан асуудал болж байна.

Төвийн бүсийн ойт хээр, тал хээр, говь хосолсон өвөрмөц экосистем, шашин, түүх, соёлын баялаг өв, тэдгээрийн аялал жуулчлалын үнэ цэнийг тодорхойлосны үндсэн дээр Сэлэнгэ, Дархан-уул, Дорноговь аймагт түүх, соёл, хот, суурин, худалдаа-бизнесийн чиглэлийн, Төв, Дундговь, Өмнөговь, Говьсүмбэр аймагт амралт сувилал, спорт аялал, ардын урлаг / уртын дуу/, нүүдлийн соёл иргэншлийн чиглэлийн аялал жуулчлалын бүс нутгийг бий болгож, тэдгээрийг УБ-ын болон Хангайн бүсийн аялал жуучлалын төвүүдтэй зам, тээвэр, холбоо мэдээлэл, маршрутын нэгдсэн сүлжээгýэр холбон хөгжүүлнэ. Мөн аялал жуулчлалын салбарын маркетингийн нэгдмэл бодлогыг тодорхойлж, материаллаг баазыг нь сайжруулан, Улаанбаатар хот орчим, Горхи-Тэрэлж, Өмнөговь аймаг зэрэг олон улсын хэмжээний тэргүүлэх чиглэлийн аялал жуулчлалын бүсүүдийг хөгжүүлэх áîëîìæòîé.

Зүүн бүс нутагт Хэнтий, Хянганы нуруу, Дорнод аймгийн хойд хэсэг болон Дарьгангын байгалийн цогцолбор газар, Мэнэнгийн тэгш тал, Буйр нуур, Хэрлэн, Онон, Хурх, Улз, Халх, голын сав нутгийн байгалийн үзэсгэлэнт нутаг, Гурваннуур, Хөдөө арал зэрэг Эзэн Чингис, Их хаадын түүх, үйл амьдралтай холбоотой газар нутаг, Чингисийн хөшөө, Их Бурхант, Хэрлэн Барс хотын туурь, Халх голын хөшөө дургалын цогцолбор зэрэг түүх, соёлын дурсгалт газар элбэг тул аялал жуулчлал, амралт сувиллыг хөгжүүлэх өргөн боломж байна,

Дундад зууны үеийн нүүдэлчин Монгол угсаатны түүх, соёлын дурсгал болох хүн чулуун хөрөг, урлал, эртний хүний булш, Бунхан, сүг зураг, зэрэг түүх, соёлын дурсгалт зүйлс ихтэй. Иймд энэ бүс нутагт аялал жуулчлалыг эдийн засгийн тэргүүлэх салбарын нэг болгон хөгжүүлэх боломжтой юм.

Óëààíáààòàðûí á¿ñ ºíººäºð Ìîíãîë Óëñàä ãàäààäûí æóóë÷èä îðæ, ãàðàõ ãîë òºâ þì. ¯¿íèé çýðýãöýý ýíä àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàëáàðûã õºãæ¿¿ëýõýä íýí ò¿ð¿¿íä øààðäëàãàòàé áàéäàã çàì òýýâýð, ýð÷èì õ¿÷íèé äýä á¿òýö, çî÷èä áóóäàë, ¿çâýð ¿éë÷èëãýýíèé ãàçðóóä, äýëõèéí áóñàä îðíóóäòàé õîëáîãäñîí áàíê ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë÷èëãýý, ºíäºð õóðäíû õîëáîî ìýäýýëëèéí ñ¿ëæýý õàðüöàíãóé èë¿¿ õºãæñºí. ̺í Áîãäõàí óóë, Ãîðõè, Òýðýëæ, Àð, ªâºð Æàí÷èâëàí çýðýã áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçðóóä, Èõ òýíãýðèéí àìíû ñ¿ã çóðàã, Áýëõèéí àìíû Õ¿íí¿ãèéí ¿åèéí áóëøíóóä, Ñîíãèíî óóëûí îëîí áóëø, Ãà÷óóðòûí àìíû çîîñîí çóðàã á¿õèé õàä, Í¿õòèéí àìíû áè÷èãò õàä, Õýðýýäèéí Òîîðèë õàíû îðäíû òóóðü, Áîãä õààíû îðäîí ìóçåé, ×îéæèí ëàìûí ñ¿ì, Ãýñýð ñ¿ì, Äàìáàäàðæàà õèéä, ìýãæèä Æàíðàéñýã äàöàí, Ãàíäàíòýã÷èíëýí õèéä, ×èí âàí Õàíääîðæèéí ºð㺺, Ìîíãîëûí ¯íäýñíèé ò¿¿õèéí ìóçåé, Áàéãàëèéí ìóçåé, Çàíàáàçàðûí óðëàãèéí ìóçåé, Öýðãèéí ìóçåé, Ä¿ðñëýõ óðëàãèéí ìóçåé, Óëñûí òºâ íîìûí ñàí çýðýã ãàäààä, äîòîîäûí æóóë÷äûí ñîíèðõëûã òàòñàí ò¿¿õ, ñî¸ëûí äóðñãàëò ãàçðóóä îëîí áàéäàã.

Õè÷ýýë 6. Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ºíººãèéí áàéäàë

1990-ээд оноос Монгол Улс төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засагт шилжсэнээр аялал жуулчлалын салбар хувьчлагдаж, түргэн хурдацтай хөгжиж байна. Засгийн газраас 1995 онд Аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх талаар баримтлах үндсэн чиглэл, 1999 онд Монгол Улсад Үндэсний аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх Мастер төлөвлөгөө, 2000 онд УИХ-аас Аялал жуулчлалын тухай хуулийг батлан гаргасан нь салбарын эрх зүйн болон бодлогын орчинг бүрдүүлэхэд чухал алхам болсон. 1999 онд Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Аялал жуулчлалын газрыг байгуулсан бөгөөд 2004 онд тус агентлагийг өргөжүүлэн, Зам, тээвэр, аялал жуулчлалын яамны бүтцэд зохион байгуулсан.

Манай улсын аялал жуулчлалын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны байгууллагын ерөнхий тогтолцоо нь Зам, тээвэр, аялал жуулчлалын яам, Ерөнхий сайдын дэргэдэх Аялал жуулчлалын бодлого зохицуулах Үндэсний зөвлөл, аймаг, нийслэлийн аялал жуулчлалын асуудал хариуцсан нэгжүүдээс бүрдэж байна.

Аялал жуулчлалын салбарын гадаад харилцаа сүүлийн жилүүдэд өргөжиж арав гаруй улс оронтой хамтран ажиллах Засгийн газар, яамд хоорондын хэлэлцээр байгуулснаас гадна Аялал жуулчлалын мэдээллийн төвийг Улаанбаатар хот, Япон улсын Токио, БНХАУ-ын Бээжин хотуудад байгуулаад байна. Монгол Улс Дэлхийн аялал жуулчлалын байгууллагад 1991 онд гишүүнээр элсэж, бүс нутгийн болон олон улсын аялал жуулчлалын байгууллагуудын үйл ажиллагаанд идэвхитэй оролцдог болов.

Монгол орныг гадаадад сурталчилах, гадаадын жуулчдын тоог нэмэгдүүлэх зорилгоор БНХАУ, БНСУ, ИБУИНВУ, ХБНГУ, Япон зэрэг улсад зохиогддог олон улсын аялал жуулчлалын томоохон үзэсгэлэн яармагуудад тогтмол оролцож байна.

Аялал жуулчлал өндөр хөгжсөн орнуудын туршлагыг үндэслэн Монгол Улсын Засгийн газраас 2003 оныг Монголд зочлох жил, 2004 оныг Монголыг нээх жил, 2006 онд Их Монгол улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойн жил болгон зарлаж, улс орноо гадаадад сурталчлах, аялал жуулчлал хөгжих таатай орчин бүрдүүлэх, үйлчилгээний чанарыг дээшлүүлэх, жуулчдын аюулгүй байдлыг хангах, Монгол орны u1090 түүх, дурсгалын зүйлсийг хамгаалах чиглэлээр бодитой ажлуудыг зохион байгуулсан. Аялал жуулчлалын салбар дахь хувийн хэвшлийн үйл ажиллагааг дэмжих зорилгоор 2002 оноос хойш аялал жуулчлал эрхлэх тусгай зөвшөөрлийг хүчингүй болгож, манай улсын элчин сайдын яамд, консулын газар, өргөмжит төлөөлөгчгүй орноос ирж байгаа жуулчдад олон улсын хилийн боомтууд дээр J ангиллын виз, групп жуулчдад хамтын виз олгодог болсон явдал нь энэ салбар эрчимтэй хөгжих нэг таатай нөхцөл болж байна.

Түүнчлэн гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалттай аж ахуйн нэгжүүдийн гадаадын жуулчдад үйлчилсэн үйлчилгээг НӨАТатвараас, өвлийн болон тусгай сонирхлын аяллын хэрэгслийг импортоор оруулахад гааль, НӨАТатвараас чөлөөлж байна. Сүүлийн жилүүдэд Монголд ирж байгаа гадаадын жуулчдын тоо, тэдэнд үйлчилгээ үзүүлдэг байгууллагууд, тур операторуудын тоо тогтвортой өсч байгаа нь аялал жуулчлалын салбар хөгжих таатай орчин бүрдэж байгааг илтгэх гол үзүүлэлт юм.

ÄÀÀËÃÀÂÀÐ:

ªºðñäèéí òàíü ñóäàëäàã îðíû æóóë÷èä Ìîíãîëä õýä õè÷íýýí èðäýã, õààøàà ãîëäóó àÿëäàã òàëààð ñóäàëãàà õèéæ, òýìäýãëýë õèéõ

Õè÷ýýë 5. Æóóë÷íû çîðèõ ãàçàð áà ñýòãýë òàòàõ ¿çìýð

Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿâöàä îðîí çàéí ººð õîîðîíäîî ÿëãààòàé õýä õýäýí îéëãîëò ¿¿ñäýã. ¯¿íä:
- ªºðèéí áàéíãà îðøèí ñóóäàã ãàçàð íóòàã
- Äàìæèí ºíãºðºõ ãàçàð
- Æóóë÷ëàëààð î÷ñîí ãàçàð

Íýã òîõèîëäîëä ãóðàâäàõü õýëáýðò áàãòàæ áàéñàí ãàçàð íóòàã ººð òîõèîëäîëä äàìæèí ºíãºðºõ ãàçàð áîëäîã. Èéì ÿëãàà ¿¿ñýõýä äàðààõ 2 õ¿÷èí ç¿éë ãîë íºëºº ¿ç¿¿ëäýã áàéíà. ¯¿íä:
- Àÿëàëä çàðöóóëàõ öàã õóãàöàà
- Îðîí çàéí àëñëàëò

Òýðõ¿¿ æóóë÷ëàëààð î÷ñîí ãàçàð õýìýýí òîìú¸îëæ áóé ãàçðûã àÿëàë æóóë÷ëàë ñóäëàëä “çîðèõ ãàçàð” áóþó DESTINATION ãýäýã. Ïðîô.Êëýéð Ãàíí /Clare Gunn/ æóóë÷íû çîðèõ ãàçðûã äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëñîí áàéíà. “Æóóë÷äûí çîðèõ ãàçàð ãýäýã íü àÿëàã÷äûí àìðàëò ÷ºëººò öàãàà àÿ òààòàé ºíãºð¿¿ëýõýä çîðèóëàãäñàí ¿éë÷èëãýýí¿¿ä áîëîí ¿çìýð¿¿äèéã òºâëºð¿¿ëñýí ãàçðûã õýëíý”

Äýýðõè òîäîðõîéëîëòîîñ ¿çâýë àÿëàë æóóë÷ëàëûí çîðèõ ãàçàðò äîîðõè ç¿éëñ çàéëøã¿é áàéõ ¸ñòîé áàéíà. ¯¿íä:
- Æóóë÷äûí ñîíèðõëûã òàòàõóéö îáúåêòóóä
- Æóóë÷äûí àÿëàëûí ÿâöàä ¿¿ñýõ àëèâàà õýðýãöýýã õàíãàõàä ÷èãëýãäñýí ¿éëäâýðëýë - ¿éë÷èëãýýíèé èæ á¿ðäýë
- Æóóë÷äûí àþóëã¿é áà òàâ òóõòàé àÿëàõ áîëîìæèéã õàíãàñàí äýä á¿òöèéí áîëîí õóóëü ýðõ ç¿éí íàéäâàðòàé ñèñòåì

Æóóë÷äûí ñîíèðõîë òàòàõóéö îáúåêòóóäûã åðºíõèéä íü æóóë÷äûí ñýòãýë òàòàõ ¿çìýð áóþó ATTRACTION ãýäýã. Ñýòãýë òàòàõ ¿çìýð íü ìàø îëîí õýëáýðòýé áàéæ áîëíî. ¯¿íä:
- Áàéãàëèéí ¿çýñãýëýíò ãàçðóóä, ºâºðìºö òîãòöóóä
- Ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëóóä
- Óðëàãèéí òîãëîëò, íààäàì, òºðºë á¿ðèéí ôåñòèâàëü, øîó
- Àäàë ÿâäàëò àÿëàë, ðàøààí ýì÷èëãýý, òºðºë á¿ðèéí àðãà õýìæýý
- ã.ì

Ýíýõ¿¿ æàãñààëò äóóñàõã¿é, èéì ÷ ó÷ðààñ àÿëàë æóóë÷ëàëä á¿õ ç¿éë æóóë÷íû ñýòãýë òàòàõ ¿çìýð áàéæ ÷àäíà ãýæ ¿çäýã þì. Ãàãöõ¿¿ ò¿¿íèéã ñýòãýë òàòàõ ¿çìýð áîëãîõûí òóëä:
1. Òóõàéí îáúåêòèéã ñîíèðõîæ áîëîõóéö õ¿ì¿¿ñò íü õ¿ðãýæ, ñóðòàë÷èëàõ
2. Òóõàéí îáúåêòèéí ìºí ÷àíàð, îíöãîé øèíæ ÷àíàð, ò¿¿õýí õèéãýýä óðëàã ñî¸ëûí à÷ õîëáîãäëûã íü òàéëáàðëàí òàíèóëàõ íü ÷óõàë þì.

Æóóë÷íû ñýòãýë òàòàõ ¿çìýðèéã ñóäëàà÷èä ÿíç á¿ðýýð àíãèëñàí áàéäàã. Òóõàéëáàë ïðîô. Æè ×àê /Gee Chuck/:
- Õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû /áàéãàëü, íèéãýì, ñî¸ëûí/ ¿çìýð¿¿ä
- Õ¿íèé ãàðààð á¿òýýãäñýí áîäèòîé îðøèõ ¿çìýð¿¿ä
- ¯éë ÿâäëûí ¿çìýð¿¿ä

Õàðèí ïðîô. Èíñêèï /Inskeep/:
- Áàéãàëèéí ¿çìýð¿¿ä

- Ñî¸ëûí ¿çìýð¿¿ä
- Æóóë÷íû áàéãóóëàìæóóä áà ¿éë÷èëãýýí¿¿ä

Æóóë÷äûí àÿëàëûí ÿâöàä ¿¿ñýõ àëèâàà õýðýãöýýã õàíãàõàä ÷èãëýãäñýí ¿éëäâýðëýë - ¿éë÷èëãýýíèé èæ á¿ðäýë ãýäýã íü òîâ÷õîíäîî îëîí òºðëèéí áàéãóóëëàãóóä þì:
- õ¿ëýýí àâàõ áà äàìæèí ºíãºð¿¿ëýõ áàéãóóëëàãóóä
- íèéòèéí õîîëíû áîëîí áóñàä ¿éë÷èëãýýíèé ãàçðóóä
- òýýâðèéí ¿éë÷èëãýýíèé áàéãóóëëàãóóä
- àìðàëò, çóãàà öýíãýýíèé áîëîí ñïîðòûí öîãöîëáîðóóä

Õè÷ýýë 4. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿ð íºëººëºë

Àÿëàë æóóë÷ëàë íü îð÷èí ¿åä àñàð õóðäàöòàé õºãæèõèéí õýðýýð ò¿¿íèé ýäèéí çàñàã, óëñ òºð, õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí, íèéãýì – ñî¸ëä ¿ç¿¿ëýõ ¿ð íºëººëºë óëàì á¿ð ºñºí íýìýãäýæ áàéíà. Ãýõäýý àëèâàà ¿ð íºëººëëèéí àñóóäàë íü ìýäýýæ ýåðýã áà ñºðºã òàëòàé áàéäãèéí àäèëààð àÿëàë æóóë÷ëàëûí äýýðõè ñàëáàðóóäàä ¿ç¿¿ëýõ íºëººëëèéã ìºí 2 òàëòàé àâ÷ ¿çýõ øààðäëàãàòàé þì.

¯ð íºëººëºë íü ìàø ºðãºí õ¿ðýýòýé ó÷ðààñ áèä ýäãýýðèéã äîîðõè 4 ò¿âøèíä àâ÷ ¿çýõ íü çîõèñòîé. ¯¿íä:
- Áàéãàëü îð÷èíä
- Ýäèéí çàñàãò
- Íèéãýì ñî¸ëä
- Óëñ òºðä

1. ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÈÍÄ:
Ýåðýã ¿ð äàãàâàð:
- ÒÕÃÍ-óóä /ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð áîëíî/
- Õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû ÷àíàð äýýøëýõ
- Ýêîòóðèçì
- Îðîí íóòãèéí èðãýäèéí ¿çýë óõàìñàð íýìýãäýõ

Ѻðºã ¿ð äàãàâàð:
- Àãààðûí áîõèðäîë
- Óñíû áîõèðäîë
- Õºðñíèé ýëýãäýë
- Áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéí õîìñäîë
- Õîã õàÿãäàë

2. ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃÒ:
Ýåðýã ¿ð äàãàâàð:
- Ãàäààä âàëþò îëîõ
- Ãàäààä õóäàëäààíû ýðãýëò íýìýãäýõ
- Àæèë ýðõëýëò íýìýãäýõ
- ¯íäýñíèé ¿éëäâýðëýë õºãæèõ

Ѻðºã ¿ð äàãàâàð:
- ¯éëäâýðëýëèéí ñàëáàðûí õºãæèëò çîãñîíãè áàéäàëä îðîõ
- ¯íäýñíèé îðëîãî òîäîðõîé ñàëáàðààñ õàðààò áîëîõ

3. ÍÈÉÃÝÌ – ÑΨËÄ:
Ýåðýã ¿ð äàãàâàð:
- Ñî¸ëûí ò¿âøèí äýýøëýõ
- ¯íäýñíèé ¿çýë óõàìñàð íýìýãäýõ
- Óëàìæëàëò ñî¸ë õºãæèõ
- Óëñ îðíûã ãàäààäàä ñóðòàë÷èëàõ

Ѻðºã ¿ð äàãàâàð:
- Íèéãìèéí çîõèñòîé õóâààðü àëäàãäàõ
- Õàðèéí èðãýä, õàðèéí ñî¸ëûã õýò ø¿òýõ
- Íèéãìèéí ñºðºã ¿çýãäë¿¿ä íýìýãäýõ

4. ÓËÑ ÒªÐÄ:
Ýåðýã ¿ð äàãàâàð:
- Äýëõèéí óëñ ò¿ìí¿¿äòýé ýíõ òàéâíààð õàðèëöàõ áîëîìæòîé
- Îëîí óëñíû õàðèëöààíä ººðèéí áàéð ñóóðèéã èëýðõèéëýõ

Ѻðºã ¿ð äàãàâàð:
- Îëîí óëñûí ÷àíàðòàé ãýìò õýðýã, òåððîðèçìûí àþóë æóóë÷äûí òºâëºðñºí óðñãàëûã äàãàæ áàéäàã
- Äààòãàëã¿é æóóë÷èä

Õè÷ýýë 3. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí òºðºë õýëáýð¿¿ä

Åðºíõèéä íü æóóë÷äûí á¿ëãèéã 2 àíãèëäàã. ¯¿íä:

• Îëîí óëñûí æóóë÷èä /international tourists/
  
• Äîòîîäûí æóóë÷èä /domestic tourists/
  

Îëîí óëñûí æóóë÷èä íü ìºí 2 ¿íäñýí õýâ øèíæèä õóâààãäàíà. ¯¿íä:

• Óëñûí õèëýýð íýâòýð÷ áóé æóóë÷èä /inbound tourists/
  
• Óëñûí õèëýýñ ãàð÷ áóé æóóë÷èä /outbound tourists/
  

Äýýðõýýñ ¿çâýë æóóë÷äûí ººð õîîðîíäîî ÿëãàà á¿õèé 3 á¿ëýã ¿¿ñ÷ áàéíà. Ýíä îþóòíóóäûí ãàðãàäàã íèéòëýã àëäàà áîë ãàäààäûí íýã æóóë÷èí Ìîíãîë óëñûí õèëýýð îðîõäîî inbound æóóë÷èí áàéãààä, ãàðàõäàà outbound æóóë÷èí áîëíî ãýæ ¿çýõ ÿâäàë áàéäàã. Inbound æóóë÷èí ãýäýã íü òóõàéí îðîíä æóóë÷ëàõààð çîðèí èðñýí ººð óëñûí /ãàäààäûí/ èðãýí áàéíà. Õàðèí outbound æóóë÷èí ãýäýã áîë ººðèéí îðíîîñ ãàäàãø ººð óëñ îðîí ëóó æóóë÷ëàõààð ÿâæ áóé òóõàéí óëñûí ººðèéí èðãýíèéã õýëäýã.

Ýäãýýð á¿ëã¿¿äèéí õîñëîëóóäààð àÿëàë æóóë÷ëàëûí 3 òºðëèéí çàõ çýýëèéí õýëáýð ¿¿ñäýã. ¯¿íä:

• inbound + outbound = international tourism market /îëîí óëñûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí çàõ çýýë/
• inbound + domestic = regional tourism market /á¿ñ íóòãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí çàõ çýýë/
• outbound + domestic = national tourism market /¿íäýñíèé àÿëàë æóóë÷ëàëûí çàõ çýýë/

ªìíºõ àíãèëàëààñ ãàäíà æóóë÷äûã ñîíèðõëûí íü õóâüä 3 àíãèëæ ¿çäýã. ¯¿íä:

• Åðºíõèé ñîíèðõëûí æóóë÷èä /general interest tourists/
• Èæèë ñîíèðõëûí æóóë÷èä /common interest tourists/
• Òóñãàé ñîíèðõëûí æóóë÷èä /special interest tourists/
  

Ñ¿¿ëèéí ¿åä òóñãàé ñîíèðõëûí æóóë÷äûí á¿ëãýýñ àäàë ÿâäàëò æóóë÷äûí á¿ëãèéã òóñãàéëàí àâ÷ ¿çýõ õàíäëàãà íýìýãäýæ áàéíà.

̺í àÿëàë æóóë÷ëàëûí äàðààõ 2 çàõ çýýëèéã ÿëãàí ¿çýõ íü áèé. ¯¿íä:

• Àëáàí õýðãèéí áóþó áèçíåñ àÿëàë æóóë÷ëàëûí çàõ çýýë /business/
• Çóãàà öýíãýëèéí áóþó àìðàëò, ÷ºëººò öàãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí çàõ çýýë /leisure/

Àëáàí õýðãèéí áóþó áèçíåñ àÿëàëûí çàõ çýýëèéí äîîðõè õýëáýð¿¿ä áèé. ¯¿íä:

• Ï¿¿ñ êîìïàíèéí
• Óóëçàëò õóäàëäààíû
• Áàéãóóëëàãûí

Çóãàà öýíãýëèéí áóþó àìðàëò, ÷ºëººò öàãèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí çàõ çýýëèéí ìºí äîîðõè õýëáýð¿¿ä áèé. ¯¿íä:

• Ãýð á¿ëèéí
• Àìðàëò ñóâèëëûí
• Òóñãàé ñîíèðõëûí

Æóóë÷äûã àÿëàõ õýâ ìàÿãààð íü àíãèëàõ íü àÿëàë æóóë÷ëàëûí òºðºë õýëáýðèéí àíãèëàë ç¿éí ñóäàëãààíû õàìãèéí ÷óõàë õýñýã áàéäàã. Ýíä áèä õàìãèéí íèéòëýã õýðýãëýãääýã äàðààõ 2 àíãèëàëûã àâ÷ ¿çíý. ¯¿íä:

• Õàðèëöààíä îðîõ áàéäëààð íü àíãèëàõ
• Òàíèí ìýäýõ¿éí õ¿ñýë ñîíèðõëîîð íü àíãèëàõ

Õàðèëöààíä îðîõ áàéäëààð íü àíãèëàõäàà ¿íäñýí 2 õýñýãò õóâààäàã. ¯¿íä:

• Çîõèîí áàéãóóëàëòòàé æóóë÷èä
• Áèå äààñàí æóóë÷èä

Çîõèîí áàéãóóëàëòòàé æóóë÷èä ãýäýã íü àëü íýãýí àÿëàë æóóë÷ëàëûí áàéãóóëëàãûí áîëîâñðóóëñàí àÿëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿íòýé /õºòºëáºð, ìàðøðóò/ óðüä÷èëàí òàíèëöñàíû ¿íäñýí äýýð çàõèàëãà ºã÷, òóõàéí ìàðøðóò, õºòºëáºðèéí äàãóó àÿëäàã æóóë÷äûã õýëíý. Òýäíèé õóâüä àÿëàëààð ÿâæ áàéõäàà òîãòîîãäñîí õºòºëáºðººð ë àÿëäàã, ýíý ¿åä òóõàéí æóóë÷íû õ¿ñýëòýýð õºòºëáºðò àëèâàà ººð÷ëºëò îðóóëàõ áîëîìæã¿é áàéäàã þì.

Õàðèí áèå äààñàí æóóë÷èä ãýäýã íü ººðñäèéí òóðøëàãà ìýäëýã, àÿëàëûí ¿åèéí ñýòãýãäýëýýñ ¿íäýñëýí áèå äààí øèéäâýð ãàðãàæ àÿëäàã æóóë÷èä áîëíî. Òýäíèéã äîîðõè 3 á¿ëýãò õóâààæ ¿çíý. ¯¿íä:

• Õóâèéí øèíæ ÷àíàðòàé àÿëàã÷èä /Individual mass tourist/
• Àäàë ÿâäàë õàéã÷ æóóë÷èä /Explorer tourist/
• Õàòóó àÿëàã÷èä /Drifter tourist/

Æóóë÷äûã òàíèí ìýäýõ¿éí õ¿ñýë çîðèãîîð íü äîîðõè áàéäëààð 3 àíãèëäàã. ¯¿íä:

• Íèéãìèéí ¿íýëýìæèéã äàãàäàã æóóë÷èä /Psychocentric/
• Äóíäàæ æóóë÷èä /Midcentric/
• Íèéãìèéí ¿íýëýìæèéã äàãàäàãã¿é æóóë÷èä /Allocentric/

Õè÷ýýë 2. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ò¿¿õýí õºãæëèéí òîéì

- Á¿õ ØÓ àíõäàã÷ áàéõ ýðìýëçýëòýé
- Íèéãìèéí áàéãóóëëûí ººð÷ëºëò, äàéí äàæèí (Õ¿íí¿ - Àòòèëà, ×èíãýñ – Çýâ, Ìóõóëàé)
- Ãàçàð ç¿éí èõ íýýëò¿¿ä (Ìàãåëëàí, Àìóíäñåí, Êîëóìá)
- Êàïèòàëèçì – ØÓÒÄ (ãàëò òýðýã, óñàí îíãîö, àâòîìàøèí)
- Äýëõèéí I, II äàéí

Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ò¿¿õýí õºãæèë

Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí õºãæëèéí òóõàé, ÿëàíãóÿà õºãæëèéí ýõýí ¿åèéí òóõàé àñóóäàë íü íýëýýí ìàðãààíòàé áàéäàã. Çàðèì ñóäëàà÷èä Ìîíãîë íóòàã áîë õ¿í òºðºëõòíèé àíõ ¿¿ññýí ºëãèé íóòãèéí íýã ìºí, òèéì ÷ ó÷ðààñ ýíý íóòàã äàõü àÿëàë æóóë÷ëàëûí õºãæëèéí ýõýí ¿åèéí òóõàé àñóóäàë íü ìºí ë òkýð ¿åýñ ýõëýí ÿðèãäàõ õýðýãòýé ãýæ ¿çäýã. /Í.Æàìñàíñ¿ðýí, 2002/ Ýíýõ¿¿ ¿çýë áàðèìòëàëûí ¿íäýñ íü ýðò ¿åèéí õ¿ì¿¿ñ àìüäðàëûí ýðõýýð /ò¿¿âðèéí àæ àõóéí/ àìüäðàëûí òàâ òóõòàé îð÷íûã õàéæ áàéíãûí øèëæèëò õºäºë㺺í õèéäýã áàéñàí ãýõ ¿çýë áîëíî. Ò¿¿íýýñ ãàäíà Ìîíãîë íóòàãò àíõíû òºð óëñóóä ¿¿ññýí ¿åýñ ýõëýí ÿðèõ ¸ñòîé ãýæ ¿çýë õàíäëàãà áàéäàã. /Í.Áîëä, 2000/ Ýíý íü Ìîíãîë íóòàãò òºðò óëñóóä ¿¿ññýíýýð áóñàä óëñóóäòàé õàðèëöàà òîãòîîæ, ÿìàð íýã õýëáýðýýð àÿëàí æóóë÷ëàõ ÿâäàë ¿¿ññýí ãýõ ¿çýë þì. Ýíýõ¿¿ ¿çëèéí ãîë òºëººëºã÷èä íü Ìîíãîë íóòàãò ¿¿ññýí àíõíû òºðò óëñóóä, ÿëàíãóÿà Õ¿íí¿ ã¿ðíèé ¿åèéí òóõàé èë¿¿òýé áàðèìò ãàðãàäàã, òóõàéëáàë Õ¿íí¿ ã¿ðýí ìºõºõºä áàðóóí, ç¿¿í ò¿ìýä ñàëæ, ç¿¿í ò¿ìýä íü áàéëäàí äàãóóëñàí óëñàä äàãààð îðæ, õàðèí áàðóóí ò¿ìýä íü äàéæèí ÿâñààð Åâðîï òèâä î÷èæ, ò¿¿õíýý “òýíãýðèéí òàøóóð” õýìýýí àëäàðøñàí Àòòèëà æàíæíû ¿åä òºâõíºí ñóóðüøèæ, ººðèéí ýçýí óëñûã áàéãóóëñíûã õ¿ì¿¿ñ àìüäðàëûí õýâ ìàÿã, ñî¸ë, àõóé îð÷íîî ñîëèõ çîðèëãîîð õèéãäñýí õàìãèéí àíõíû òîìîîõîí àÿëàë æóóë÷ëàëûí õýëáýð áàéñàí ãýäýã.

Ãýâ÷ Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí õºãæëèéí ýõýí ¿åèéí òóõàé ÿðèõûí ºìíº àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿íäñýí óõàãäàõóóí, îéëãîëò, êàòåãîðèóäûã ýðãýí õàðàõ øààðäëàãàòàé þì. Àëèâàà àÿëàë æóóë÷ëàë íü þóí ò¿ð¿¿íä õ¿ì¿¿ñèéí ººðèéí õ¿ñýë ñîíèðõëûí ¿íäñýí äýýð, òîäîðõîé çîðèëãîòîéãîîð õèéãääýã. Ãýõäýý òýðõ¿¿ çîðèëãî íü òàíèí ìýäýõ¿éí ¿íäñýí äýýð áèé áîëñîí áàéõ øààðäëàãàòàé àæýý. /Ä.Ãàíòºìºð, “Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿íäýñ” 2003/ Òýãâýë ýðòíèé õ¿ì¿¿ñèéí àëèâàà øèëæèëò õºäºë㺺í íü ãàðöààã¿é àìüäðàëûí øààðäëàãààð õèéãäñýí áàéäàã òóë àÿëàë æóóë÷ëàë ãýæ ¿çýõ áîëîìæã¿é þì.

Äýëõèé äàõèíàà ìîíãîë îðíû òóõàé XII çóóíûã õ¿ðòýë áàðàã ìýäýãäýýã¿é áàéñàí áàéíà. Ãàäààäûí õ¿ì¿¿ñ ìàíàé Ìîíãîëòîé òàíèëöàæ ñóäëàæ ýõýëñýí ¿å áîë ÿàõ àðãàã¿é XIII çóóí áèëýý. Òýð öàãààñ ºíººã õ¿ðòýë îëîí îðíû ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä, æóóë÷èä Ìîíãîë îðíû ãàçàð ç¿éí ìýäýý ñýëòèéã öóãëóóëàí õýìæýýëøã¿é ¿ð á¿òýýëòýé àæèëëàæ èðæýý. Îðîñûí ýðäýìòýí ñóäëàà÷ Ý.Ì.Ìóðçàåâ ìîíãîë îðíûã ñóäàëñàí ò¿¿õèéã õóâààí ¿çýõäýý 1) Äóíäàä çóóíû ¿åèéí àÿëàëóóä, 2) XVIII-ð çóóíààñ 1870 îí õ¿ðòýëõ ¿å, 3) 1870-1979 îí õ¿ðòýëõ ¿å, 4) Îð÷èí ¿å ãýæ ¿çñýí íü ìàíàé îðíû ãàçàð ç¿éí øèíæëýõ óõààíûã ò¿¿õýí õºãæ뺺ð íü ìàø îíîâ÷òîé õóâààñàí ãýæ ìàíàé îðíû áîëîí áóñàä îðíû ñóäëàà÷, ýðäýìòýä ñàíàë íýãòýéãýýð õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéíà.

¯íýõýýð ÷ Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí õºãæëèéí ýðòíèé ¿å íü ×èíãýñèéí ýçýíò ã¿ðýí áàéãóóëàãäñàí ¿åòýé ñàëøã¿é õîëáîîòîé þì. Ó÷èð íü äýëõèé äàõèíàà óðüä ºìíº òºäèéëºí íýð íü ãàðààã¿é áàéñàí í¿¿äýë÷èí àðä ò¿ìýí åðòºíö äàõèíûã öî÷ðîîí, ìîðèí òóóðàéãààð äýëõèéã áºìáºðäºæ õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õýíä áàéãààã¿é àóãàà ýçýíò ã¿ðíèéã áàéãóóëñàí íü áóñàä óëñ ò¿ìí¿¿äèéã àíõààðëûã ººðèéí ýðõã¿é òàòàõ áîëñîí àæãóó. Òèéì ÷ ó÷ðààñ Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí õºãæëèéí ýíýõ¿¿ ¿åèéí ãîë îíöëîã íü òóñ óëñûí ãàçàð íóòàã, áàéãàëü öàã óóðûí îíöëîã, õ¿í àðäûí àìüäðàë, çàí çàíøèë çýðãèéã òàíäàí ñóäëàõ çîðèëãîòîé inbound æóóë÷ëàëûí ¿å áàéñàí þì. Òîâ÷õîíäîî Ìîíãîë÷óóäûí ¿íýíõ¿¿ äàéí÷, ýðýëõýã áàéæ, óëñ ò¿ìí¿¿äèéã íýãòãýí çàõèðàõ áîëñîí ãîë íóóöûã ýðýëõèéëæ èðýõ ãàäààäûí ýë÷ òºëººëºã÷èä, ñóäëàà÷ àÿëàã÷äûí àÿëàë ýíý ¿åä çîíõèëæ áàéñàí ãýæ õýëæ áîëíî. Ýíý íü òýäãýýð àÿëàã÷äûí ¿ëäýýñýí ñóðâàëæ òýìäýãëýë, çîõèîë á¿òýýë¿¿äýýñ òîäîðõîé õàðàãääàã. Ìîíãîë îðîíä ãàäààäûí æóóë÷èä àíõ îðæ èðýõ òýð ¿åä òýä íàð ÿâæ ºíãºðñºí ãàçàð íóòãèéí ãîë ìºðä, àí àìüòäûí òóõàé õýñýã õýñýã áàðèìò öóãëóóëàí õàðèí ìîíãîë÷óóäûí àõóé àìüäðàë, çàí çàíøëûí òàëààð äýëãýðýíã¿é áè÷ñýí áàéäàã. Òýð ¿åä ìîíãîëûí õààä áóñàä óëñ îðíûã áàéëäàí äàãóóëàõ àÿí äàéí õèéæ áàéñàí òóë ìîíãîë÷óóäûí óóãàí íóòàã, òýäíèé áàéð áàéäëûã ìýäýæ àâàõ ÿâäàë óã æóóë÷äûí ãîë çîðèëãî áàéæýý. Òèéì ÷ ó÷ðààñ òýäíèé áè÷ñýí çîõèîëä óãñààòíû ç¿é, àæ àõóé, öýðãèéí áàéãóóëàëòûí õîëáîãäîëòîé ìàòåðèàë äèéëýíõ õóâèéã ýçýëäýã àæýý.

Àíõíû æóóë÷äààñ ãýâýë Åâðîïûí ëàì Ïëàíî Êàðïèíè, Âåëüãåëüì Ðóáðóê, Âåíåöèéí õóäàëäàà÷èí Ìàðêî Ïîëî, Õÿòàäûí ëàì ×àí ×óí íàð îí óäààí õóãàöààíû òîì àÿëàëóóä õèéæ ò¿¿íèéãýý äýëãýðýíã¿é òîäîðõîéëîí áè÷æýý. Ýä íàð Ìîíãîë îðíû áàéãàëèéí íºõöºë áàéäëûí îíöëîãèéã áè÷èõäýý ãàçàð íóòãèéí óóäàì èõ õýìæýý, àãààðûí õàëóóí õ¿éòíèé ýðñ òýñ ÿëãàà, õóð áîðîî îðîõ ºâºðìºö øèíæ, óóë íóðóó, õýýð òàëààð àðãàëü, óãàëç, õóëàí, çýýð ýëáýã, ãîâü íóòàãò óóë, õºíäèé ìàø îëîí áîëîâ÷ óðãàìàë òà÷èð, õàðèí Õýíòèéí óóëñò îéòîé áºãººä ìîä íü óóëûí àðûã äàãàæ óðãàäàã çýðãèéã òýìäýãëýñýí áàéíà. Ýíý ìýòèéí ìýäýý áàðèìò íü Ìîíãîë îðíû ãàçàð ç¿éòýé äýëõèéí îëîí óëñ ¿íäýñòýíã òàíèëöóóëñàí àíõíû ç¿éë ó÷èð òóõàéí ¿åäýý ìàø ºíäºðººð ¿íýëýãäñýí òºäèéã¿é îäîî ¿åä ÷ ñîíèðõîëòîé ç¿éë ãýæ ¿íýëýãäñýýð áàéíà.

XIII çóóíä õýäõýí æóóë÷èä òýð ¿åèéí Ìîíãîëûí íèéñëýë Õàðõîðèí õîòûã ÷èãëýæ òóñ îðíû òºâ õýñãýýð ÿâæ ºíãºðñºí áîë XVII-ð çóóíààñ ýõëýí XIX-ð çóóíû äóíä ¿å õ¿ðòýë îëîí çóóí õ¿ì¿¿ñ Ìîíãîëûí ÿíç á¿ðèéí íóòãààð ÿâñàí òóë òýäíèé ¿ëäýýñýí áè÷èã íîìîíä Ìîíãîëûí áàðóóí õÿçãààðààñ ç¿¿í õÿçãààð õ¿ðòýëõ óóäàì èõ ãàçðûí òóõàé ìýäýý áàðèìò ÿìàð íýã õýìæýýãýýð îðñîí áàéíà.

XIX çóóíû ñ¿¿ë÷, XX-ð çóóíû ýõýýð Ìîíãîë îðîíä èðæ ñóäàëãàà õèéñýí æóóë÷èä, ýðäýìòäèéí òîî ò¿ð¿¿ ò¿ð¿¿íèéõýýñ õàâüã¿é îëîí áîëñîí áºãººä òýäíèé äîòîð Îðîñûí ýðäýìòýä äèéëýíõèéã íü ýçëýíý. 1845 îíä Îðîñûí ãàçàð ç¿éí íèéãýìëýã áàéãóóëàãäàæ ãàçàð ç¿éí èæ á¿ðýí ñóäàëãààã àìæèëòòàé çîõèîí ÿâóóëæ îðîñ îðíû ç¿¿í çàõûí íóòàã Äóíäàä Àçèéã èõýýõýí äàëàéöòàé ñóäàëñàí áàéíà. Ýíý ¿åèéí îëîí æóóë÷èä, ñóäëàà÷äûí äîòðîîñ õèéñýí àæëûí öàð õ¿ðýý, ¿ð ä¿íãèéí õóâüä Í.Ì.Ïðæåâàëüñêèé, Ç.À.Ìàòóñîâñêèé, Ã.Í.Ïîòàíèí, Ì.Â.Ïåâöîâ, Â.À.Îáðó÷åâ, Ï.Ê.Êîçëîâ, Â.Ë.Êàìàðîâ, Ì.À.Óñîâ íàðûã äóðäàæ áîëíî.

Ìàíàé îðíû òàëààð Îðîñûí ñóäëàà÷, ýðäýìòýä ºðãºí õýìæýýíèé ñóäàëãàà ÿâóóëæ áàéñíàà ñ¿¿ëäýý òºðºëæèæ èðñýí. Îðîñîîñ ãàäíà ãàäààäûí çàðèì íýã õ¿ì¿¿ñ ñóäëàæ áàéñàí. Ãýâ÷ ýíý ¿åèéí ãàäààäûí ñóäëàà÷èä íü Îðîñûí ñóäëàà÷ íàð øèã èæ á¿ðýí ñóäàëãàà ÿâóóëæ áàéãààã¿é áîëîâ÷ ãîë òºëºâ ÿâæ ºíãºðñºí ãàçàð îðíûõîî òàëààð òýìäýãëýë õºòëºí ãîë òºëºâ òîâ÷ òàéëàí ìàÿãààð ãàðãàäàã áàéæýý. Òóõàéëáàë, Ôèíëÿíäûí È.Ã.Ãðàíå 1906 îíä Ìîíãîë Àëòàé áîëîí Õàíãàéí íóðóóãààð ÿâæ ãîë òºëºâ ìºñòëºãèéí òàëààð ñóäàëæýý. ̺í Àëòàéí óóëñûí òàëààð áîëîí òîìîîõîí ìºñòëºãèéí óë ìºðèéí òàëààð òîäîðõîéëîëò ºã÷ Àëòàéí óóëñûí ¿¿ñýë, õºãæèë, ººð÷ëºëòèéí òàëààð ÷óõàë ä¿ãíýëò õèéñýí áàéíà.

Óäàëã¿é Îðîñ îðîíä õóâüñãàë áîëæ ìàíàé îðíû òºð òîãòâîðã¿éòýõ òèéøýý õàíäàæ çàðèì íýã ñóäëàà÷èä àæëàà çîãñîîæ áàéñàí óäààòàé. Ãýâ÷ òºð çàñàã ñóäàëãàà õèéõ ºðãºí áîëîëöîîã Àðäûí õóâüñãàëûí äàðààãààñ ºãñºí þì.

1923-1926 îíóóäàä Ï.Ê.Êîçëîâààð óäèðäóóëñàí àíãè èæ á¿ðýí ñóäàëãàà õèéñýí. Òýä ìàíàé îðíû áàðóóí õÿçãààðûã ñóäëààä çîãññîíã¿é Òºâ, ç¿¿í òàëààð ñóäàëãàà õèéæ ä¿ãíýëò¿¿ä ãàðãàñàí. Ýíý ¿åèéí ñóäëàà÷èä áàãàæ òºõººðºìæèéíõºº òóñëàìæòàéãààð ãàçðûí çóðãóóäûã ¿éëäýõ áîëñîí. ̺í òºðºëæèí àíãèëàãäñàí.

1922, 1923, 1925 îíä Àìåðèêèéí ïàëåíòîëîãèéí øèíæèëãýýíèé àíãè ìîíãîëûí ãîâüä àæèëëàæ äóíä òºðìºëèéí ýðèí, ãóðàâäàã÷ ãàëàâûí õóðäàñíààñ ¿ëýã ã¿ðâýëèéí ÿñ, ºíäºã çýðýã ¿ëäýãäëèéã èëð¿¿ëýí îëæýý. 1892 îíä Â.À.Îáðó÷åâ ãîâèîñ ýõ ãàçðûí ãàðàëòàé çàðèì àìüòíû ¿ëäýãäëèéã îëæ óëìààð ìîíãîë îðîí ýðòíèé àìüòûí ¿ëäýãäëýýð àñàð áàÿí áîëîõûã íîòîëñîí. Ð.×.Ýíäðþñ ìîíãîëûí ãîâèîñ îëäñîí ¿ëýã ã¿ðâýëèéí ºíä㺺ð äýëõèé äàõèí ýíý àìüòàí ºíäºãëºäºã áîëñíûã, ìºí ìîíãîëûí èõ ãîâèîñ ãàðàëòàé áîëîõûã òóíõàãëàí çàðëàñàí. Ýíý ìýòýýð ãàäààäûí ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä ìîíãîëûí òàëààð ÿíç á¿ðèéí ñóäàëãàà øèíæèëãýý õèéæ áàéñàí áà òýä ãîë òºëºâ ãàçàð ç¿éí ñóäàëãàà õèéæ èðæýý.

Òóñ îðîíä àÿëàë æóóë÷ëàë ºíººãèéí ä¿ð òºðõ îëæ õºãæèõ áîëñîí ¿å íü ÿàõ àðãàã¿é ìàíàé óëñàä àíõíû “Æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ òîâ÷îî” áàéãóóëàãäñàíòàé õîëáîîòîé.

Ìîíãîë Óëñàä ãàäààäûí àÿëàë æóóë÷ëàëûã ýðõëýõ áàéãóóëëàãà ¿¿ñ÷ áàéãóóëàãäñàí íü

Äýëõèéí 2-ð äàéí äóóñ÷ óëñ õîîðîíäûí õàðèëöààíä ýíõ òàéâíààð çýðýãöýí îðøèõ çàð÷èì ¿íäýñ áîëæ, óëìààð óëñ ã¿ðí¿¿äèéí õîîðîíä õàðèëöàí àÿëàõ, æóóë÷ëàõ ò¿ãýýìýë õàðèëöàà öààøèä òîãòâîðòîé õºãæèõ õàðüöàíãóé òààòàé íºõöºë á¿ðäñýí þì. ÇÕÓ-ààñ /òóõàéí ¿åèéí íýðýýð/ ººð áóñàä óëñòàé óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, äèïëîìàòûí àëáàí ¸ñíû õàðèëöààã¿é áàéñàí Ìîíãîë îðîí äàéíû äàðàà áóþó 1950-ààä îíû ýõýí ¿åýñ Àçè, Åâðîïûí ñîöèàëèñò ãýãäýæ áàéñàí îðíóóäòàé äèïëîìàò õàðèëöàà òîãòîîæ, äàéíû æèë¿¿äýä ñóëüäàæ äîðîéòñîí ýäèéí çàñãèéí òóõàéí öàã ¿åèéí áîëîëöîî, ÷àäëûí õýðýý𠺺ä íü òàòàõàä àíõààð÷ ýõëýâ.

¯íäñýíäýý 1950-ààä îí ãýõýä Ìîíãîë óëñàä äýëõèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí õàÿëãà òîäîðõîé õýìæýýãýýð ìýäðýãäýæ ýõýëñýí áºãººä þóíû ºìíº ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí óëñóóäûí æóóë÷äûã õ¿ëýýí àâàõ àñóóäàë òàâèãäñàí áàéíà. Òýð ¿åèéí àëáàí ¸ñíû çàðèì áàðèìò áè÷ã¿¿äýä äóðäñàíààñ ¿çâýë ýíý àñóóäàë õýä õýäýí ó÷èð øàëòãààíààñ ¿¿äýí ãàð÷ýý. ¯¿íä:

1. Ìîíãîë óëñûí ãàäààä õàðèëöàà ºðãºæñºíººð òóñ îðîíä ãàäààäààñ èðýã÷èä, ìºí äàéðàí ºíãºðºã÷èä íýìýãäñýí,
2. Ìîíãîë óëñ íü îëîí óëñûí òºìºð çàìûí õàðèëöààíä õàìðàãäàæ, ñ¿ëæýýíä íü õîëáîãäñîíîîð æóóë÷äûí òýýâðèéí ¿éë÷èëãýýã õàíãàõ áîëîìæ òîäîðõîé õýìæýýãýýð á¿ðäñýí, ìºí ýíý ¿åä àãààðûí òýýâðèéí õàðèëöàà ÷ íýìýãäñýí áàéíà,
3. Ìîíãîëîîñ ãàäààäàä çîð÷èã÷äûí òîî íýìýãäñýí,
4. Òóõàéí ¿åèéí ñîöèàëèñò ãýãäýõ çàðèì îðíóóäàä àÿëàë æóóë÷ëàë ýð÷èìòýé õºãæèæ, ýäèéí çàñãèéí õóâüä àøèãòàé, óëñ òºðèéí õóâüä íàéðàìäàë, õàìòûí àæèëëàãààíä ÷ çîõèõ õóâü íýìðýý îðóóëàõ ñàëáàð áîëæ áàéâ. Ìîíãîë óëñ ýäãýýð îðíóóäòàé íèéãìèéí áàéãóóëàë, óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, ¿çýë ñóðòëûí õóâüä íýã òîãòîëöîîíä áàãòàæ áàéñíûõàà õóâüä óã ¿éë ÿâöàä ç¿é ¸ñîîð òàòàãäàæ îðñîí áàéíà.

Äýýðõè ãàäààä, äîòîîä õ¿÷èí ç¿éëñ íü Ìîíãîëä àÿëàë æóóë÷ëàëûí áàéãóóëëàãà ¿¿ñ÷ áàéãóóëàãäàõ íºõöºë áîëîëöîîã á¿ðä¿¿ëæýý.

Ìîíãîë îðîíä àÿëàë æóóë÷ëàëûã õºãæ¿¿ëýõ àíõíû àëõàì íü ìàòåðèàëëàã áààç, õ¿í õ¿÷íèé àñóóäàë áàéñàí þì. ÁÍÌÀÓ-ûí ÑíÇ-èéí øèéäâýðýýð 1954 îíû 8-ð ñàðä “Àëòàé” çî÷èä áóóäàë, “Àëòàé” ðåñòîðàíûã íýãòãýæ Õóäàëäààíû ÿàìàíä õàðúÿàëóóëàõ øèéäâýð ãàð÷ýý. “Àëòàé” çî÷èä áóóäàë íü äýýä çýðýãëýëèéí 4, 1-ð çýðýãëýëèéí 8, ýíãèéí 48, íèéò 60 ºðººòýé, “Àëòàé” ðåñòîðàí íü 100 õ¿íä çýðýã ¿éë÷ëýõ õ¿÷èí ÷àäàëòàé, çî÷èä áóóäàë, ðåñòîðàíä íèéò 50-èàä àæèëëàãñàäòàé, òýð ¿åäýý õàìãèéí òîì áºãººä îð÷èí ¿åèéí öîãöîëáîð áàéëàà.

1954 îíû 10-ð ñàðûí 2-íä ÑíÇ-ººñ òîãòîîë ãàðãàñíààð Õóäàëäààíû ÿàìíû äýðãýä íèéò 107 àæèëëàãñàäòàé “Æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ òîâ÷îî” áàéãóóëàãäàæ, þóíû ºìíº “Àëòàé” çî÷èä áóóäàë, ðåñòîðàíû àæëûã øóóä ýðõëýõ áîëæýý. 1955 îíû ñ¿¿ëýýñ óã òîâ÷îîã ºðãºòãºõ àñóóäàë òàâèãäñàí áàéíà, ýíý íü ãàäààäààñ Ìîíãîë óëñàä èðýõ ãàäààäûí æóóë÷äûí òîî íýìýãäñýí, óã òîâ÷îî íü ìàòåðèàëëàã áààç, çîõèîí áàéãóóëàëò, ýðõ ìýäýë áîëîí õ¿í õ¿÷íèé õóâüä ãàäààä, äîòîîäûí õóâü õ¿í, áàéãóóëëàãóóäòàé ÿíç á¿ðèéí àñóóäëààð õàðèëöàõ, ãýðýý õýëýëöýýð õèéõýýñ ýõëýýä òàâèãäàæ áóé îëîí çîðèëòûã áèå äààí õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áàéñàíòàé õîëáîîòîé þì. ÁÍÌÀÓ-ûí ÑíÇ-ººñ óã áàéäëûã õàðãàëçàí ¿çýæ 1955 îíû 12-ð ñàðûí 24-íä “Ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ ãàçàð”-ûã áàéãóóëàõ òóõàé òîãòîîë ãàðãàæýý. Óã áàðèìò áè÷èãò òóñ ãàçðûí 2 ¿íäñýí ¿¿ðãèéã “à) Ãàäààäààñ Ìîíãîëä èðýõ æóóë÷èä, ººðèéí óëñààñ ãàäààäàä ÿâàõ æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõèéí òóëä ãàäààäûí æóóë÷íû áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí àæèëëàõ, á) Ãàäààäààñ òóñ óëñàä èðýõ áà ÿâàõ æóóë÷äàä òºìºð çàìûí áîëîí íèñýõ îíãîöíû áèëåòèéã õóäàëäàí àâ÷ ºãºõ” õýìýýí òîäîðõîéëñîí áàéíà.

1956 îíû 6-ð ñàðä ÇÕÓ-ûí Á¿õ õîëáîîòûí Èíòóðèñò íèéãýìëýãòýé æóóë÷èí ñîëèëöîõ áà îëîí óëñûí òºìºð çàìààð çîð÷èã÷äûí áàðèìò áè÷ãèéã õàðèëöàí õóäàëäààëàõ òóõàé ãýðýý áàéãóóëñíû äàãóó àíõíû 15 æóóë÷èí ÇÕÓ-ààñ 7-ð ñàðûí 20-íä èðæ, õî¸ð ÷èãëýëýýð 9 õîíîã æóóë÷èëæýý. ̺í òèéì ãýðýýã ÁÍÕÀÓ, ÁÍÀÃÓ, ÁÍÓÀÓ, ÁÍÑ×Ó-óóäòàé õèéñýí áàéíà. Ýíý ¿åýñ “Æóóë÷èí” ãýäýã íýðýýð óã ãýðýýí¿¿äýä àíõ òýìäýãëýãäæýý. 1956 îíû 10-ð ñàðä Ïðàã õîòîä áîëñîí “Ñîöèàëèñò îðíóóäûí æóóë÷íû áàéãóóëëàãóóäûí àíõäóãààð õóðàë”-ä Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä îðîëöñîí íü “Ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ ãàçàð”-ûí õóâüä àÿëàë æóóë÷ëàëûí àñóóäëààðõè àíõíû îëîí óëñûí ÷àíàðòàé ¿éë àæèëëàãàà áàéëàà. 1956 îíîîñ ýõëýýä Ôðàíö, Àíãëè, ßïîí, Àìåðèê çýðýã îðíóóäààñ æóóë÷íû àñóóäëààð áè÷èã çàõèäàë, öàõèëãààí õ¿ëýýí àâàõ áîëîâ. Ãýâ÷ ýäãýýð îðíû æóóë÷èä ¿¿íýýñ íýëýýä õîæóó Ìîíãîëä èðñýí, ó÷èð íü äýýðõè îðíóóäààñ ¿çýæ ñîíèðõîõ ç¿éë, áàéð, õîîë, óíàà, ìàðøðóò, õóãàöàà, æóóë÷ëàëûí õýëáýð, ¿íý, âèç áà ãààëèéí ä¿ðýì, Ìîíãîëûí áàéãàëü öàã óóð õèéãýýä áóñàä ìýäýýëýë, õîëáîãäîõ ñóðòàë÷èëãààíû ìàòåðèàë, çóðàãò õóóäàñ èëãýýõèéã õ¿ñýæ áàéñàí áîëîâ÷ òóõàéí ¿åèéí “Ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ ãàçàð”-ûí õóâüä øèíý òóòàì áàéãóóëàãäñàí ó÷ðààñ ýíý á¿õíèéã ã¿éöýëä¿¿ëýõ ýäèéí çàñãèéí áîëîëöîî áîëîí õ¿í õ¿÷, äàäëàãà òóðøëàãà äóòìàã áàéñàí þì. Ò¿¿í÷ëýí òóõàéí ¿åä ãàäààäûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿éë àæèëëàãààíä ìºðäºãäºõ ä¿ðýì æóðàì áàéõã¿é, ¿íý òàðèô, çàì ÷èãëýë, õàíãàìæ ¿éë÷èëãýýíèé òîãòîëöîî íàðèéí á¿ðäýýã¿é áàéëàà. Èéìä 1957 îíîîñ îðîí òîîãîî 150 õ¿ðòýë ºñãºæ, àæèëëàãñäûã ãàäààä, äîòîîäîä ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ áîëîí ãàäààäûí ìýðãýæèëòí¿¿äèéã óðüæ àæèëëóóëàõ çýðýã ¿éë àæèëëàãààã ýð÷èìæ¿¿ëæýý. 1957 îíä àíõíûõàà òàéëàíã ãàðãàõàä “Ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ ãàçàð” íü ýíý õóãàöààíä 2.906.979 òºãðºãèéí àæèë ¿éë÷èëãýý õèéæ, 280.081 òºãðºãèéí àøèã îëñîí áàéâ. “Àëòàé” çî÷èä áóóäàë 4400 îð÷èì çî÷èí õ¿ëýýæ àâñíû èõýíõè íü ãàäààä, äîòîîäûí çî÷èä òºëººëºã÷èä, õóðàë çºâëºãººíä îðîëöîã÷èä áàéëàà.

1957 îíîîñ ýõëýí æóóë÷íû ìàðøðóò òîãòîîõ îðîëäëîãóóä ãàð÷ ýõýëñýí áºãººä 1958 îíû 10-ð ñàðä ãàäààä, äîòîîäûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿íý òàðèôèéã øèíý÷ëýí òîãòîîæýý. Óã òàðèôààð æóóë÷ëàëûí 1, 2, 3 ãýñýí çýðýãëýë á¿õèé ãóðâàí ÷èãëýë áàéõ, òýäãýýð íü çýðýãëýë, ÷èãëýëýýñ õàìààð÷ õàðèëöàí àäèëã¿é ¿íýòýé áàéõààð òîãòîîæýý. Ýíý ¿åä “Ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ ãàçàð” íü àæèë ¿éë÷èëãýýíèéõýý ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøãèéã íàðèéí òîîöîæ, ¿íý òàðèôèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîæ ÷àäààã¿é áàéñàí, òóõàéí ¿åèéí ¿çýë ñóðòëûí íºëººãººð óëñ îðíûõîî õºãæèë äýâøëèéã ñóðòàë÷èëàõûã àøèã îëîõîîñ èë¿¿ä ¿çýõ õàíäëàãà õ¿÷òýé áàéñàí, æóóë÷íû ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðýý, òîî, íýð òºðºë õÿçãààðëàãäìàë áàéñàí çýðãýýñ øàëòãààëæ çàðèì æèë àëäàãäàëòàé àæèëëàæ áàéëàà. Ãýâ÷ ààæìààð àøèã õººõã¿é ãýñýí áàéð ñóóðèíààñ õºíäèéð÷ àÿëàë æóóë÷ëàëûí ýäèéí çàñãèéí à÷ õîëáîãäëûã çîõèõ ¸ñîîð îéëãîæ ýõýëñýí áàéíà.

1958 îíû 9-ð ñàðä Áîëãàðèéí Âàðíà õîòîä áîëñîí ñîöèàëèñò îðíóóäûí æóóë÷íû áàéãóóëëàãóóäûí 2-ð áàãà õóðëààð Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èéã àíõ óäàà ÎÓ-ûí ýíý áàéãóóëëàãûí ã¿éöýòãýõ õîðîîíû ãèø¿¿íýýð ñîíãîæýý. 1959 îíîîñ Ìîíãîë îðíû áàéãàëü, àí àìüòàí, àðä ò¿ìíèé àæ àìüäðàëûã õàðóóëñàí çóðàãò õóóäàñ áýëòãýí õýâë¿¿ëýõ àæëûã ýõýëñýí. ̺í ãàäààäààñ àí÷èí æóóë÷èí õ¿ëýýæ àâàõ ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã òàâüæ, ÿìàð àí àãíóóëàõ, àãíóóðûí ¿íý òàðèô ÿìàð áàéõ çýðýã àñóóäëûã àíõ óäàà òóñãàñàí áàéíà.

Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ìàòåðèàëëàã áààçûã ºðãºòãºõ çîðèëãîîð “Óëààíáààòàð” çî÷èä áóóäëûã 1958 îíîîñ ýõëýí áàðèóëæ, 1961 îíû 7-ð ñàðä àøèãëàëòàíä îðóóëæýý. Òýð ¿åèéí áàðèìòààñ ¿çýõýä ýíý áóóäëûã áàðèõàä 45.785.225 òºãðºãèéí õºðºí㺠îðóóëàëò õèéñýí àæýý.

1962 îíä ÀÍÓ-ààñ 2 ýýëæýýð 40 æóóë÷èí àâàõ ãýðýý õèéæ, ò¿¿íýýñ 21 íü èðñýí íü ºðíºäèéí îðíóóäààñ àíõ óäàà ãðóïïýýð èðñýí æóóë÷èä áàéëàà. Ýíý ¿åýñ Àìåðèê, Ôðàíö, Øâåéöàðü, ÕÁÍÃÓ, Àíãëè, ßïîí, Ãîëëàíä, Øâåä çýðýã îðíûæóóë÷íû áàéãóóëëàãóóä ººðñäèéí òºëººëºã÷ºº èëãýýæ, æóóë÷èí èð¿¿ëýõ áîëîìæèéã ñóäàëæ áàéñàí ìýäýý áèé. ̺í ýíý îíä æóóë÷íû ¿íý òàðèôèéã 2 çýðýãëýëòýé áîëãîæ, øèíý÷èëýí òîãòîîñîí áàéíà.

1964 îíä ªìíºãîâüä 10 îð÷èì ãýð áàðüæ, æóóë÷íû ò¿ð áààç áàéãóóëñàí íü Ìîíãîëûí æóóë÷íû áààçûí ýõëýë áàéëàà. 1965 îíä Ìåêñèêò áîëñîí Äýëõèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí àëáàí ¸ñíû áàéãóóëëàãûí 19-ð ÷óóëãàíä Ìîíãîëûí òºëººëºã÷èä àíõ óäàà îðîëöæýý. 1966 îíä Èòàëè, Ìåêñèêýýñ òóñ á¿ð 2 àí÷èí èðñýí íü Ìîíãîëä àí õèéñýí 2 äàõü ãðóïï áîëñîí áàéíà. Ýíý ¿åä ÓÁ õîò îð÷èì, Òýðýëæ, Ñîíãèíî, Ѻãíºãºðèéí àìðàëòóóä, ªìíºãîâü àéìãèéí ¨ëûí àì, Õóæèðòûí àìðàëò, Õàðõîðèí – Ýðäýíýçóó, Óëààí öóòãàëàí çýðýã àÿëàëûí ÷èãëýë¿¿ä á¿ðýëäýæ ýõëýýä áàéâ. 1967 îíä Àðõàíãàé àéìãèéí Òýðõèéí öàãààí íóóð, ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áàÿí-Óëààí ñóì çýðýã ãàçàðò æóóë÷íû ò¿ð áààçóóäûã áàéãóóëñàí áîëîâ÷ ýäèéí çàñãèéí à÷ õîëáîãäîë áàãàòàé áàéñàí ó÷ðààñ òàòàí áóóëãàæýý. Õàðèí Òýðýëæ, ªìíºãîâèéí æóóë÷íû áààçóóäûã áàðüæ äóóñãàâ. Ýíý ¿åýñ “Ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ ãàçàð”-ûí ¿éë àæèëëàãàà á¿ðýí òºëºâøèæ, àøèã îðëîãî íýìýãäýæ ýõýëñýí áàéíà.

Õàðèí ýíý ¿åýñ Ìîíãîëä èðæ áóé ãàäààäûí æóóë÷èä, òýäãýýðò ¿éë÷ëýõ ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîéãîîð íóòãèéí àðä ò¿ìíýýñ äóðã¿éöýõ, óëìààð ýñýðã¿¿öýõ õàíäëàãà ãàð÷ ýõýëñýí. ¯¿íèé ó÷èð øàëòãààí íü:

1. Àí õèéëãýõ òàëààð îðîí íóòàãòàé íü ãýðýý õèéäýãã¿é, èéìä ýâäýð÷ ìóóäñàí ýìýýë çýðýã ýäëýëèéí ¿íèéã òºëäºãã¿é,
2. Îðîí íóòàãò îðëîãî îðäîãã¿é,
3. Æóóë÷äàä ¿éë÷èëñýí îðîí íóòãèéí èðãýäýä àøèãã¿é,
4. Àí÷èí æóóë÷èä íýã ãàçàðò îëíîîð èðæ àí õèéñýí, îëîí óäàà áóóäñàí, øàðõäóóëæ àëäñàí çýðýã øàëòãààíààñ àí àìüòàä íü äàéæñàí çýðýã ÿâäàë áàéëàà.

Èéìä “Ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ ãàçàð” àãíóóðûí íººö õýìæýýã òîãòîîõ, îðîí íóòàãò îðëîãîîñ òîäîðõîé õóâü íîîãäóóëàõ, àí àìüòäûã õàìãààëàõ çýðýã õýä õýäýí àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí. Ýíý ¿åä õàìãèéí îëîí æóóë÷èí èð¿¿ëæ áàéñàí óëñ áîë ÇÕÓ, ÀÍÓ, ÁÍÀÃÓ, Ôðàíö, ÕÁÍÃÓ, ×åõîñëîâàê áàéëàà.

1975 îíûã Äýëõèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí áàéãóóëëàãààñ “ªìíºä àçèéí àÿëàë æóóë÷ëàëûí æèë” áîëãîí çàðëàñàí áºãººä ýíý îíä Ìîíãîë îðîíä ªìíºä àçèéí á¿ñèéí îðíóóäûí æóóë÷íû êîìèññûí ýýëæèò õóðàë áîëæ, 5 îðîí îðîëöæýý. Åð íü 1970-ààä îíä Ìîíãîëûí æóóë÷íû áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷èä æèëä 5-8 õóðàë, çºâëºãººíä îðîëöîæ, 10 ãàðóé îðíîîð ÿâæ, 30 øàõàì îðîíòîé æóóë÷íû ãýðýý õèéæ áàéâ. ̺í 20-èîä îðíû æóóë÷íû áàéãóóëëàãûí òºëººëºã÷äèéã õ¿ëýýí àâ÷ áàéëàà. 1976 îíä àíõ Ìýäýýëýë, ñóðòàë÷èëãààíû õýëòñèéã 3 õ¿íèé îðîí òîîòîé áàéãóóëñàí áºãººä óã õýëòñýýñ àíãëè, îðîñ õýë äýýð 4 òºðëèéí òàíèëöóóëãà áýëòãýñíýýñ ãàäíà 20 ãàðóé íýð òºðëèéí áýëýã äóðñãàëûí áà ñóðòàë÷èëãààíû ìàòåðèàëûí ýõ áýëòãýæ ¿éëäâýðëýñýí áàéíà.

1978 îíä àí÷èí æóóë÷íààñ àâàõ ¿íý òàðèôèéã íýìýãä¿¿ëñíýýð ºìíº íü 1975 îíû òàðèôààð íýã àí÷íààñ 5.7 ìÿíãàí àì.äîëëàð îëäîã áàéñàí áîë 1979 îíîîñ 9.5 ìÿíãàí àì.äîëëàð îëîõ áîëæýý. Ýíý òàðèô 1981 îíä ìºí 10-15 õóâèàð íýìýãäñýí áàéíà.

1982 îíä ÑíÇ-èéí 386 òîîò òóøààëààð Íèéòèéí àæ àõóéí ¿éë÷èëãýýíèé ÿàìíû õàðúÿàíä áàéñàí “Áàÿíãîë” çî÷èä áóóäëûã “Ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ ãàçàð”-ûí õàðúÿàíä øèëæ¿¿ëñíýýð áóóäàë, îðíû õ¿ðýëöýýã íýìýãä¿¿ëæ äàðàà îíä íü 576 àí÷èí æóóë÷èí èë¿¿ àâàõ áîëîìæòîé áîëæýý. ̺í 1986 îíä “Áóÿíò-Óõàà” ðåñòîðàíûã “Ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ ãàçàð”-ò øèëæ¿¿ëñýí.

1990 îíû àðä÷èëñàí õºäºë㺺í íü Ìîíãîëä îëîí øèíý ººð÷ëºëò àâ÷èðñàí. ÁÍÌÀÓ-ûí ÑíÇ-èéí 1990 îíû 7-ð ñàðûí 6-íû ºäðèéí 368 òîîò òîãòîîëîîð “Ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ ãàçàð”-ûã “Ãàäààäûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí íýãòãýë” áîëãîí ººð÷èëñºí, ãýõäýý ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë áà çîðèëãî íü ºìíºõ “Ãàäààäûí æóóë÷äàä ¿éë÷ëýõ ãàçàð”-ûíõòàé õàðüöóóëàõàä îíöûí ÿëãààã¿é áàéñàí áàéíà. Ýíý íýãòãýë íü æèë õàãàñ îð÷èì îðøèí òîãòíîñîí ãýæ áîëíî. Òóñ íýãòãýëèéí õàðúÿàíû “Æóóë÷èí” ï¿¿ñ, “Áàÿíãîë”, “Óëààíáààòàð”, “×èíãèñ” çî÷èä áóóäëóóä, ªìíºãîâü, Òýðýëæ, Õóæèðòûí æóóë÷íû áààçóóä, àâòî áààç, îëîí óëñûí ãàëò òýðãýýð çîð÷èã÷äîä áèëåò õóäàëäàõ òºâ çýðýã íýãæ¿¿ä íü öºì áèå äààñàí àæ àõóéí òîîöîîí äýýð àæèëëàäàã áàéñàí íü òóñ íýãòãýëèéã õóâü÷èëàõàä äºõºì áîëãîñîí.

ÁÍÌÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðûí ºì÷ õóâü÷ëàëûí êîìèññûí 1991 îíû 12-ð ñàðûí 11-íèé 26 òîîò òîãòîîëîîð “Æóóë÷èí” íýãòãýëèéã õóâüöààò êîìïàíè áîëãîí ººð÷èëæ, õóâü÷èëàõàä 6 áèå äààñàí àæ àõóéí íýãæ ¿¿ññýí áàéíà. Ýíý ººð÷ëºëòèéí ãîë îíöëîã íü:

1. ªì÷ëºëèéí àãóóëãà, õýëáýð ýðñ ººð÷ëºãäºæ, òºðèéí ºì÷ººñ õóâèéí ºì÷èä øèëæñýí,
2. Ìîíãîëä àÿëàë æóóë÷ëàëûã íýã áàéãóóëëàãà îëîí æèë äàíãààð ýðõëýí óóë ñàëáàðûã òºðèéí ºìíººñ òºëººëæ áàéñàí íü òºãñãºë áîëæ, èíãýñíýýð ¿íýí õýðýãòýý àÿëàë æóóë÷ëàë íýã õýñýã òºðèéí çîõèöóóëàëòã¿é áîëñîí,
3. Øèíýýð áàéãóóëàãäñàí “Æóóë÷èí” ÕÊ-ä Ìîíãîëûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí òýðã¿¿ëýõ áàéãóóëëàãûí áàéð ñóóðü, íýð õ¿íäèéã õàäãàëæ ¿ëäýõ ¿¿ðýã õàðèóöëàãà íîîãäñîíä îðøèíî.

Õè÷ýýë 1. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí òóõàé îéëãîëò

Àÿëàë æóóë÷ëàëòàé òàíèëöàõûí ºìíº àÿëàë æóóë÷ëàëûí òóëãóóð îéëãîëòóóäòàé òàíèëöàõ íü ç¿éòýé.

Àÿëàë æóóë÷ëàë ãýäýã áîë òîâ÷õîíäîî íýã ãàçðààñ íºãºº ãàçàð ëóó ÿâàõûã õýëäýã. Ãýõäýý ýíä õºäºë㺺íèé ýõëýë áà òºãñãºëèéí öýãèéí òóõàé àñóóäàë ÿðèãääàã. Òóõàéí ýòãýýä òàñðàëòã¿é øèëæèëò õèéñýýð áàéõ íü àÿëàë æóóë÷ëàëûí ãîë óòãà áèø, õàìãèéí ãîë íü õýäèé îðîí çàé, öàã õóãàöàà òóóëàõààñ ¿ë õàìààðààä òóõàéí ýòãýýä ìààíü àíõ ãàðñàí öýãòýý ýðãýí èðýõ ¸ñòîé. ¯¿íèéã èõýíõè òîõèîëäîëä áàéíãà îðøèí ñóóäàã ãàçàð ãýõ îéëãîëòîîð òàéëáàðëàäàã.

Õ¿íèéã áàéíãà îðøèí ñóóäàã ãàçàð íóòãààñ íü ãàðãàæ, àÿëàë æóóë÷ëàëä îðîõîä õ¿ðãýäýã àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÷óõàë îéëãîëò áîë õ¿ñýë ñîíèðõîë þì. Õ¿í àëü íýã òèéøýý ººðèéí õ¿ñýë ñîíèðõëîîð ÿâæ áàéâàë àÿëàë æóóë÷ëàë ãýæ îéëãîæ áîëíî, òèéì ÷ ó÷ðààñ äàéí áàéëäààí áîëîí áàéãàëèéí àëèâàà ãàìøãààñ ä¿ðýí í¿¿ãñýä áîë æóóë÷èä áèø.

Ãýõäýý çºâõºí õ¿ñýë ñîíèðõîë áàéñíààð õ¿í æóóë÷èí áîëæ, àÿëàë æóóë÷ëàëä îðîëöäîãã¿é. ßàãààä ãýâýë õ¿íèé àìüäðàë çàìáàðààã¿é íèéëìýë áóñ, ººðèéí ãýñýí íàðèéí õóâààðü, öýãö ãîðèìòîé áàéäàã. ¯¿íèéã àìüäðàëûí íÿãò õýìýýõ îéëãîëòîîð òàéëáàðëàäàã.

Õ¿í ººðèéí àìüäðàëûí õýâèéí ÿâöàä íºëººëºõººðã¿éãýýð àÿëàë æóóë÷ëàëä çàðöóóëàõ öàã õóãàöàà, ìºí㺠çàðäëûã áèé áîëãîæ õóðèìòëóóëæ áàéæ àÿëàë æóóë÷ëàëä îðîëöäîã. ªºðººð õýëáýë àëü íýãýí ãàçàðò î÷èõ õ¿ñýë ñîíèðõîë íü ºäººãäºæ áîäèò çîðèëãî áîëæ ãýìýý íü òýð õ¿í æóóë÷èí áîëîõ áîëîìæòîé þì.

Àÿëàë æóóë÷ëàë íü òîäîðõîé õýìæýýãýýð öàã õóãàöàà, ìºí㺠çàðäàë ãàðãàæ, îðîí çàéí øèëæèëò õèéõèéí íýð þì.

Ýöýñò íü àÿëàë æóóë÷ëàëä îðîëöñîíû äàðààõ ¿ð ä¿íãèéí àñóóäàë ÿðèãäàõ ¸ñòîé, ¿¿íèéã ñýòãýë õàíàìæ ãýæ òîäîðõîéëäîã.

Ìîíãîë óëñûí àÿëàë æóóë÷ëàëûí òóõàé õóóëèíä àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿íäñýí îéëãîëòóóäûã äàðààõ áàéäëààð çààñàí áàéäàã:

"àÿëàë æóóë÷ëàë" ãýæ õóâü õ¿í ººðèéí áàéíãà îðøèí ñóóäàã ãàçàð íóòãààñàà íýãýýñ 183 õ¿ðòýëõ õîíîãèéí õóãàöààãààð àìðàëò, ñóâèëàë, òàíèí ìýäýõ¿éí çîðèëãîîð áîëîí øàøèí ø¿òëýã, àæèë ìýðãýæëèéí øóãàìàà𠺺ð ãàçàð íóòàãò àÿëàí ÿâàõûã;
"æóóë÷èí" ãýæ àÿëàë æóóë÷ëàë õèéæ áàéãàà Ìîíãîë Óëñûí èðãýí, ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿íèéã;

"àÿëàë æóóë÷ëàëûí áàéãóóëëàãà" ãýæ àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã á¿ðä¿¿ëýõ, ñóðòàë÷ëàõ, õóäàëäàõ, õóäàëäàí àâàõ, àÿëàë æóóë÷ëàëûí áàãö áóþó òóõàéëñàí ¿éë÷èëãýýã çîõèîí áàéãóóëæ áàéãàà àøãèéí òºëºº õóóëèéí ýòãýýäèéã;
"àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ íóòàã" ãýæ àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõýä òîõèðñîí áàéãàëü, ò¿¿õ, ñî¸ëûí íººö á¿õèé ãàçàð íóòãèéã;
"àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿òýýãäýõ¿¿í" ãýæ àÿëàë æóóë÷ëàëûí áàéãóóëëàãààñ ¿ç¿¿ëæ áàéãàà æóóë÷äûí ñîíèðõëûã òàòàõ, òýäíèé àÿëàõ òàâ òóõòàé íºõöºëèéã õàíãàñàí òºëáºðò ¿éë÷èëãýýã;

ÄÀÀËÃÀÂÀÐ:

Ä.Ãàíòºìºð "Àÿëàë æóóë÷ëàëûí ¿íäýñ", Ì.Áèëýãñàéõàí "Àÿëàë æóóë÷ëàëûí àñóóäëóóä" 1-ð äýâòýð çýðýã íîìûã óíøèæ, àÿëàë æóóë÷ëàëûí òóõàé îéëãîëòóóä õýðõýí ººð÷ëºãäºæ èðñýí òóõàé òýìäýãëýë õèéõ